________________
૧૪
અંધકૃપમાં પડેલો જીવ દુઃખ પામે છે.
देहेष्वात्मधिया जाता पुत्रभार्यादिकल्पनाः ।
सम्पत्तिमात्मनस्ताभिर्मन्यते हा हतं जगत् ।।१४॥ દેહે આતમબુદ્ધિથી સુત-દારા કલ્પાય;
તે સૌ નિજ સંપત ગણી, હા ! આ જગત હણાય.
ભાવાર્થ : દેહમાં આત્મબુદ્ધિ થવાથી તે પુત્ર, સ્ત્રી આદિમાં પણ તેવી જ કલ્પના કરે છે. અને તે સર્વને જ પોતાની સંપત્તિ ગણી જગતના જીવો પોતાના સ્વરૂપનો ઘાત કરે છે.
મૂઢ જીવ નિરંતર મનમાં ઘોડા દોડાવ્યા કરે છે કે જુઓ આ દેહ તે હું, આ કર્મના ઉદયે રાગી વગેરે હું, રંક કે તવંગર હું, ધની કે નિર્ધન હું, વિદ્વાન કે મૂર્ખ હું આવી અનેક પ્રકારની કલ્પના કરી તે સદાય અહંકારમાં રાચે છે. પૂર્વ પ્રારબ્ધના યોગે જે કંઈ મળતું જાય છે તે સર્વેમાં અહં કે મમત્વથી જીવ પોતાપણાની બુદ્ધિ કરે છે, અને પોતે જ તે વડે હણાય છે.
“મારું” આ બે જ અક્ષરના જાદુમાં જીવ એવો બંધાઈ જાય છે. તે સર્વ તેને સારું લાગે છે. અને તેથી શુભના યોગમાં સુખી થાય છે. અશુભના યોગમાં દુઃખી થાય છે. કારણ કે તેણે માન્યું છે કે આ શુભાશુભ કર્મો તે જ હું છું. પરમાર્થથી પોતે કર્મથી બંધાયેલો નહિ હોવા છતાં ખોટી કલ્પના બંધાઈ ગઈ છે અને તેને કારણે તે ત્યાંથી પોતાની બુદ્ધિને પાછી વાળતો નથી. પોતે જ જે ડાળ પર બેઠો છે તે ડાળને ઘા મારી તોડે તેમ આત્માની અનંત શક્તિવાળો છતાં તે શક્તિને નહિ જાણતો તેને અન્ય પદાર્થોમાં આરોપીને શક્તિહીન બને છે.
સંસારમાં મુખ્ય પદાર્થો બે પ્રકારના છે. જડ અને ચેતન. દેહાત્મબુદ્ધિથી જીવ આ બંને પદાર્થોમાં રતિ-અરતિ કરે છે, ઈષ્ટ અનિષ્ટ બુદ્ધિ કરે છે. તે મોહજનિત પ્રકૃતિ છે. દેહે આત્મબુદ્ધિ થવાથી પ્રથમ તો દેહ તે હું, ઔદારિક શરીર છે તે હું છું. કર્મયોગે મળેલા પુત્ર-સ્ત્રી પણ મારા છે. આ પ્રકારના નિરંતર વિચારના
સમાધિશતક
૩૯
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
