________________
જીવના વિભાવ પરિણામનું નિમિત્ત પામીને તે વર્ગણા આત્મપ્રદેશો પ્રત્યે આકર્ષણ પામે છે. અને તે આત્મપ્રદેશોમાં ગ્રહણ થાય છે. તે જ કર્મબંધ છે.
અનાદિ યોગની ક્રિયાઓનું મૂળ જીવની વૈભવિક રાગદ્વેષની પરિણતિ છે. તેને સહાય કરનાર દેહમાં રહેલા વાયુનો સંચાર છે.
જ્યારે જીવમાં વિકલ્પ ઊઠે ત્યારે ચેતનાનું વીર્ય પ્રવૃત્ત થઈ જ્ઞાનતંતુઓને ફુરણા આપે છે તેથી મન મનોવર્ગણા ગ્રહણ કરી વિચારરૂપે પરિણાવે છે, તે વિચાર વ્યક્ત થાય છે. તેવી રીતે આત્માની જ્યારે ફુરણા દ્વારા વીર્ય પ્રગટ થાય ત્યારે બોલવાની ઈચ્છા થાય છે. ચેતનાની શક્તિ જ્યાં વચનયોગના સ્થળે સ્કુરાયમાન થાય છે, ત્યાં કંઠ, જીભ, નાભિ, ફેફસાં જેવાં સ્થળે વાયુનો વેગ મળે છે ત્યાં રહેલા પુદ્ગલો જે વચન વર્ગણાથી બનેલા છે. તે અવાજ ઉત્પન્ન કરે છે. તે પ્રમાણે શરીરની ચેષ્ટા કરવાના રાગાદિ ભાવ જ્યારે આત્માને થાય છે ત્યારે હાથ પગ આદિ સ્થાનોમાં વાયુનો વેગ ધક્કો આપે છે. તેથી શારીરિક ક્રિયાઓ થાય છે.
આમ મનાદિ ત્રણે યોગ નિરંતર પ્રવૃત્ત રહે છે. યોગની પ્રવૃત્તિ વડે આત્મપ્રદેશોમાં કંપ થવાથી કર્મોને આકર્ષણ થાય છે, અને આત્મપ્રદેશો સાથે તે જોડાય છે. આ પ્રમાણે કર્મ ઉપાર્જન થાય છે. કર્મની પ્રકૃતિ આદિ પ્રમાણે શુભાશુભ કર્મો ઉદયમાં આવે છે. જીવને મળતાં સુખદુઃખ તે કર્મને આધીન હોય છે. પરંતુ જીવ પોતે અહંકારને કારણે એ કર્મના ઉદયને પોતે કરે છે, અને ભોગવે છે. તેવી કલ્પના કરે છે. આવી મિથ્યા ભાવનાથી વળી પુનઃ કર્મ બાંધે છે. અને અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડે છે. માટે આખરે યોગનિરોધની ક્રિયા દ્વારા જીવ સર્વથા મુક્ત થાય છે.
માટે વિચારવું કે રાગદ્વેષના પરિણામથી જીવને ભ્રમણ છે. તેનું જોર અજ્ઞાનવશ વર્તે છે. જેથી આઠ કર્મનું એ ચક્ર ચાલ્યા કરે છે. એ ચક્રને છેદી નાખવું. કર્મપ્રકૃતિને વશ ઉદયના પ્રવાહમાં તણાઈ જવાને બદલે તેને નાશ કરવા માટે સમર્થ થવું. યોગનિરોધ પહેલાનો અભ્યાસ ચિત્તનિરોધનો છે, જો ચિત્તના વિકલ્પો શમે છે, તો રાગાદિ
૨૬૬
આતમ ઝંખે છુટકારો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
