________________
પણ નિમિત્તથી એક દ્રવ્યનો અન્ય દ્રવ્યમાં આરોપ કરવો તે વ્યવહારઉપચાર કથન બને છે. અન્ય પદાર્થ સાથેનું તાદાભ્યપણું છે તે સંસારદશા છે તેમ જાણવું. તે સંસારના કારણરૂપ જે આશ્રવ તથા બંધ છે, તેને જાણીને સંવર નિર્જરામાં પ્રવૃત્ત થવું તે વ્યવહાર છે. એવા વ્યવહારના સાધનને છોડીને જે અશુભ આચરણમાં જોડાય છે તે સંસારના પરિભ્રમણનું દુઃખ ભોગવે છે. સદ્વ્યવહારને જાણ્યા વગર શુદ્ધઉપયોગની ઇચ્છા રાખે તે પાપાચરણમાં પડે છે.
સંસાર કોઈ બહારના પદાર્થમાં નથી. આત્માના પરિણામનું સ્વરૂપથી વિમુખ થવું તે અને શરીરાદિ સાથે એકત્વપણાની શ્રદ્ધા તે સંસાર છે, સંસારથી મુક્ત થવા માટે નિશ્ચયનું લક્ષ્ય આવશ્યક છે. શુદ્ધનયથી સન્મુખ થવું તે મુક્ત થવાનો ઉપાય છે.
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, કર્મના સંયોગથી જ્ઞાન સ્વભાવ આવરણ પામ્યો છે તેથી જીવ અશુદ્ધ આત્માને અનુભવે છે. તે જો નિર્મળ બુદ્ધિ વડે કર્મ અને આત્માને ભિન્ન જાણે તો શુદ્ધાત્મા પ્રગટ થાય છે. શુદ્ધનય વડે એ ભિન્નતા સમજાય છે.
સવ્યવહાર : એ છે કે જાણનાર, જોનાર અને પ્રવર્તનાર આત્મા છે તેમ શ્રદ્ધા કરી નિજસ્વરૂપને જાણવું.
અસદુવ્યવહાર : કર્મના વિચિત્રપણાને કારણે ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા દેવ-મનુષ્ય, તિર્યંચ કે નારક કહેવાય છે. પરંતુ અજ્ઞાની તે તે અવસ્થાઓને સ્વપણે માને છે.
જીવ પોતાના શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રના પરિણામરૂપ મોક્ષમાર્ગને નહિ જાણતો, તત્ત્વાદિની શ્રદ્ધા-બોધરૂપ, વ્યવહારમાં દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રને મોક્ષમાર્ગ માને છે, તે મોક્ષમાર્ગ નથી. તે સાધન છે, સાધ્ય પોતાના પરિણામ છે.
કેવળ નિશ્ચયના પક્ષપાતી થઈ રત્નત્રયરૂપ વ્યવહારનો ત્યાગ કરે તો ધર્મતીર્થનો અભાવ થાય. અને વ્યવહારનો એકાંતે પક્ષપાતી થાય તો શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનો અનુભવ ન થાય માટે વ્યવહાર નિશ્ચયની યથાર્થતા જાણી તેને અંગીકાર કરવા, જ્યાં જ્યાં જે જે
સમાધિશતક Jain Education International
૨3o www.jainelibrary.org
For Private & Personal Use Only
