________________
જૈનદર્શનના દ્રવ્યાનુયોગનું આંશિક કથન
૧૮૭ છીએ ? શુભયોગમાં સુખની અવસ્થામાં કાળ ક્યાં જાય છે તેનો ખ્યાલ આવતો નથી. દુઃખના સમયમાં કાળ લાંબો જણાય છે. દુઃખના વેદનમાં કાળની ભયંકરતા લાગે છે. આમ સુખદુઃખના ક્રમમાં કાળ ક્રમિક બને છે. આત્માના સ્વસંવેદનમાં કાળ નથી કારણ કે ત્યાં ક્રમિકતા નથી. પરંતુ જ્યાં અધ્યવસાય થાય છે ત્યાં કાળની ક્રમિકતા છે.
પુદ્ગલદ્રવ્યના પર્યાયાંતરપણામાં અને ગત્યાંતરપણામાં કાળ લાગુ પડે છે. સંસારી જીવોની લાગણીના વેદનમાં કાળ લાગુ પડે છે. સર્વજ્ઞપણામાં કાળ જેવી કોઈ વસ્તુની મર્યાદા નથી. કારણ કે પરપદાર્થના નિમિત્તે કોઈ વેદન નથી.
અનંતભૂતકાળ નષ્ટ થયેલ છે. ભોગવી શકાતો નથી. અને અનંત ભવિષ્યકાળ ભોગવી શકાતો નથી માટે અસત્ છે. વળી ભૂતકાળ વર્તમાન બનીને ભવિષ્ય બને છે. માટે તે પણ અસત્ છે. ત્રણે કાળને દર્શાવતો કાળ જડ છે. વર્તમાન કાળ ઉપચારથી ચૈતન્ય છે. કારણ કે જીવ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આઠ કર્મના ઉદયરૂપ વર્તમાન અવસ્થા કે જેને આત્મા હું માને છે. આ અવસ્થા વ્યવહારથી સ્વકાળ છે. નિશ્ચયથી કર્માનિત અવસ્થા પર કાળ • સમય છે. પર નૈમિત્તિક કારણ છે. વ્યવહારમાં ક્રમિક સર્વ અવસ્થાઓ કાળ છે. નિશ્ચયથી કર્મજનન અવસ્થા તે સ્વકાળ નથી. સંસારની અવસ્થામાં કાળ અને ભાવ ભેદરૂપ જુદા રહેવાના. સિદ્ધ અવસ્થામાં ક્ષેત્રાદિ અભેદ થાય છે. ત્યાં સ્થળકાળનો ભેદ નથી.
ઔદયિક, ક્ષયોપશમ, ઉપશમભાવ કાળને આધિન છે. કાળ સવિશેષ પુદ્ગલના પર્યાયો જણાવે છે. અને જીવની ક્ષાયિક અવસ્થા નિષ્કર્મા (કર્મરહિત) છે, પરિણામિક ભાવસ્વરૂપ છે. ઉપશમ, ક્ષયોપશમ, ઔદયિક ભાવો સકર્મા છે. સમ્યગુભાવ ચોથાથી ચૌદમા ગુણસ્થાનક સુધી વિકાસ પામીને અસાધારણ કારણ બને છે. પૂર્ણ સ્વરૂપે પ્રગટ થતા અસાધારણ કારણ સ્વયં ઉપાદન કારણ બને છે. અપેક્ષાકારણ અને નિમિત્તકારણ બાહ્ય છે. અપેક્ષાકારણ એ મોક્ષમાર્ગમાં મનુષ્ય જન્મ, ક્ષેત્રાદિ છે. નિમિત્તકારણમાં દેવગુરુ શાસ્ત્રનું અવલંબન છે. અસાધારણ કારણ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
