________________
આત્મસ્વભાવ નથી, કારણ કે સ્વભાવમાં રાગાદિ નથી. આત્મામાં રાગાદિ થવાનું નિમિત્ત પરદ્રવ્યનો સાંયોગિક સંબંધ છે. વાસ્તવમાં ઉપાદાન એ દરેક દ્રવ્યની નિજી શક્તિ છે, તે યોગ્યતા પ્રમાણે પરિણમન કરે છે, ત્યારે નિમિત્તની હાજરી હોય છે ઉપાદાનની કાર્યશક્તિ વગર નિમિત્ત કંઈ કરતું નથી અને નિમિત્ત વગર ઉપાદાનમાં કાર્ય થતું નથી. બંને સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છતાં બંનેમાં એવી સ્વતંત્રતા અને સંધિ બે રહેલાં
[૧૬૯]. માટે નિમિત્તની કંઈ જરૂર નથી તેમ સ્વચ્છંદ ન પોષવો અને નિમિત્ત મળશે ત્યારે કાર્ય થશે તેમ પ્રમાદ ન સેવવો. બંનેની સ્વતંત્રતા અને સંધિના સિદ્ધાંતને સ્વીકારવો.
[૧૭]. વળી દરેક પદાર્થના પરિણમનમાં કાર્યમાં પાંચ કારણો રહેલાં છે. તેની ગૌણતા મુખ્યતા હોય છે. સ્વભાવ, નિયતિ, કાળલબ્ધિ નિમિત્ત અને પુરુષાર્થ. આ પાંચે કારણમાં આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે પુરુષાર્થની મુખ્યતા છે.
[૧૭૧] લૌકિકધર્મમાં પ્રાથમિક ભૂમિકાને યોગ્ય ક્રિયાધર્મ નિમિત્ત પ્રધાન છે તેનો અપલાપ ન હોવા છતાં લોકોત્તરધર્મ, ભાવધર્મ જેમાં મોક્ષમાર્ગની મુખ્યતા છે. તે ઉપાદાન પ્રધાન છે. ઉપાદાનદૃષ્ટિની મુખ્યતાથી પરભાવજનિત રાગદ્વેષના ભાવો દૂર થાય છે. સાધકને અન્ય જીવોના નિમિત્તે મલિન અવસ્થાનો અનુભવ થાય છે તે ઉપાદાનની ગૌણતાને કારણે છે. જો સાધક બાહ્ય નિમિત્તને ન પકડતાં ઉપાદાનનો દોષ કે અવસ્થા જુએ તો કર્મોદયના નિમિત્તે બહારમાં શુભાશુભ નિમિત્તો મળે તેમાં ઉપાદાનનો દોષ નથી, પૂર્વ બંધાયેલા કે નિયત થયેલા શુભાશુભ કે સારા ખોટા વિકલ્પો કર્મવશ ઊભા થવાના છે. [૧૭૨]
વળી કર્મની વિચિત્રતા એ છે કે સન્માર્ગે ચઢેલાને પછાડીને ઉન્માર્ગ ધકેલી છે. અને ઉન્માર્ગે જતાં ને યોગ મળતાં સન્માર્ગે પ્રવર્તાવે. બાહ્ય પરિસ્થિતિ-નિમિત્ત પર કર્મનો પ્રભાવ છે પણ તારા
૪૮ અમૃતધારા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
