________________
૩.
૪.
પ્રત્યાખ્યાની માયા (તીવ્ર કપટાચાર) : ગોમૂત્રની ધારાના સમાન કુટિલ. સંજ્વલન માયા (અલ્પ કપટાચાર) : બાંસની છાલની સમાન કુટિલ.
લોભ :
૧
મોહનીય કર્મનાં ઉદયથી ચિત્તમાં ઉત્પન્ન થનાર તૃષ્ણા કે લાલસા લોભ કહેવાય છે. લોભની સોળ અવસ્થાઓ છે.
: સંગ્રહ કરવાની વૃત્તિ.
: અભિલાષા.
૧.
૨.
૩.
૪.
૫.
વૃદ્ધિ
૬.
તૃષ્ણા
૭.
મિથ્યા
૮.
અભિધ્યા
૯. આશંસના
૧૦. પ્રાર્થના
૧૧. લાલપનતા
લોભ
ઈચ્છા
મૂર્છા
કાંક્ષા
: તીવ્ર સંગ્રહ વૃત્તિ.
: પ્રાપ્ત કરવાની આશા.
Jain Education International
: આસક્તિ.
: જોડવાની ઈચ્છા, વિતરણની વિરોધી વૃત્તિ.
: વિષયોનું ધ્યાન.
: નિશ્ચયથી ડગી જવું કે ચંચલતા.
: ઈષ્ટ પ્રાપ્તિની ઈચ્છા કરવી.
: અર્થ આદિની યાચના.
: ચાટુકારિતા.
૧૨. કામાશા
: કામની ઈચ્છા.
૧૩. ભોગાશા : ભોગ્ય પદાર્થોની ઈચ્છા.
૧૪. જીવિતાશા : જીવવાની ઈચ્છા.
૧૫. મરણાશા : મરવાની ઈચ્છા.૨
૧૬. મંદિરાગ : પ્રાપ્ત સંપત્તિમાં અનુરાગ. લોભના ચાર ભેદ -
૧. અનંતાનુબંધી લોભ :- મજીઠિયા રંગની સમાન જે છૂટે નહિ, અર્થાત્ અત્યધિક લોભ. અપ્રત્યાખ્યાની લોભ ઃ- ગાડીના પયડાના ખંજન સમાન મુશ્કિલથી છૂટનાર લોભ. પ્રત્યાખ્યાની લોભ :- કાદવના સમાન પ્રયત્ન કરવાથી છૂટી જનાર લોભ.
૨.
૩.
૪.
સંજ્વલન લોભ :- હળદરના લેપના સમાન શીઘ્રતાથી દૂર થઈ જનાર લોભ.
નોકષાય :
૩
૪
નોકષાય શબ્દ બે શબ્દોના યોગથી બનેલ છે. નો+કષાય. જૈન દાર્શનિકોએ "નો” શબ્દને સાહચર્યના અર્થમાં ગ્રહણ કરેલ છે. આ પ્રમાણે ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ આ પ્રધાન કષાયોના સહચારી ભાવો અથવા તેની ઉપયોગી મનોવૃત્તિઓ જૈન પરિભાષામાં 'નોકષાય' કહેવાય છે. જ્યાં પાશ્ચાત્ય મનોવિજ્ઞાનમાં કામ-વાસનાને પ્રમુખ મૂળવૃત્તિ તથા ભયને પ્રમુખ આવેગ માનેલ છે. ત્યાં જૈનદર્શનમાં તેને સહચારી કષાય કે ઉપઆવેગ કહેવાય છે. આનું કારણ એ જ હોય શકે છે કે જ્યાં પાશ્ચાત્ય વિચારકોએ તેના પર માત્ર મનોવૈજ્ઞાનિક દષ્ટિથી જ વિચાર કરેલ છે ત્યાં જૈન વિચારણામાં માનસિક તથ્ય નૈતિક દૃષ્ટિથી અધિક અશુભ હતા. તેને કષાય કહેવાય છે અને તેના સહચારી અથવા કા૨ક મનોભાવને ૧. તેજ. ૧૫/૫ ૫
૨.
તુલના કરવી - જીવન વૃત્તિ અને મૃત્યુવૃત્તિ - (ફ્રાયડ)
3.
અભિધાન રાજેન્દ્ર કોષ ખંડ-૪ પૃ. ૨૧૬૧
૪.
તેજ ખંડ-૪ પૃ. ૨૧૬૧
43
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
