________________
ततीय अधिकार
कालद्रव्याचा अवगाह
एकैकवत्या प्रत्येकमणवस्तस्य निष्क्रियाः लोकाकाशप्रदेशेषु रत्नराशिरिव स्थिताः ।।४४।।
अर्थ- लोकाकाशाच्या एक एक प्रदेशावर एक एक कालाणु द्रव्य रत्न राशिप्रचय प्रमाणे लोकाकाश प्रदेश प्रमाण असंख्यात कालद्रव्य स्थित आहेत. निष्क्रिय आहेत. पुद्गल परमाणु एक प्रदेशी असल्यामुळे एक प्रदेशी पुदगल परमाणच्या परिणमनास निमित्त भूत काल द्रव्य देखील एक प्रदेशी मानणे क्रम प्राप्त आहे.
व्यवहार काळाचे सूचक लिंग व्यावहारिक कालस्य परिणामस्तथा क्रिया। परत्वं चापरत्वं च लिगान्याहमहर्षयः ॥४५।।
अर्थ- पुद्गलाचा एक परमाणु अत्यंत मंदगतीने आकाशाच्या एका प्रदेशावरुन दुसन्यप्रदेशाप्रत जाण्यास जो वेळ लागतो त्यास समय म्हणतात. असंख्यात समय म्हणजे एक आवली संख्यात आवली म्हणजे एक मुहूर्त- या प्रमाणे घटका- मुहूर्त- दिवस-रात्र-पक्ष महिना वर्ष इत्यादि हा सर्व व्यवहार काल म्हटला जातो.
पुद्गल व जीव द्रव्य यांचे इंद्रियगम्य स्थूल परिणाम-पर्याय, एक पर्यायाचे दुसऱ्या पर्यायरुप परिणमन, एक क्षेत्रावरुन दुसऱ्याक्षेत्रात गमन करणे रुप क्रिया, कालकृत वयोमानाचे परत्व-अपरत्व-लहानमोठेपणा किंवा नवीन-जनेपणा या सर्व व्यवहार-कालाचे ज्ञान करुन देणारी स्थूल चिन्हे आहेत.
परिणाम स्वरुप
स्वजातेरविरोधेन विकारो यो हि वस्तुनः । परिणामः स निर्दिष्टोऽपरिस्पन्द्रात्मको जिनः ।।४६॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
