________________
तत्वार्थसार
द्रव्यांच्या प्रदेशाचे वर्णन एकस्य जीवद्रव्यस्य धर्माधर्मास्तिकाययोः । असंख्येय प्रदेशत्वमेतेषां कथितं पृथक् ॥ १९ ॥ संख्येयाश्चाप्यसंख्यया अनन्ता यदि वा पुनाः । पुद्गलानां प्रदेशाः स्युरनन्ता वियत स्तु ते ।। २० ।। कालस्य परमाणोस्तु द्वयोरप्येतयोः किल । एकप्रशमात्रत्वादप्रदेशत्वमिष्यते ।। २१ ।।
अर्थ- धर्म अधर्मास्तिकाय व प्रत्येक जीव यांचे प्रत्येकी लोकाकाश प्रमाण असंख्यात प्रदेश आहेत. पुद्गल द्रव्याचे संख्यात असंख्यात अनंत प्रदेश हे उपचारनयाने म्हटले आहेत.
__एका अखंड द्रव्यामध्ये जी आकाशाच्या एक प्रदेशाच्या मापाने बहुप्रदेश कल्पना केली जाते ती मुख्य प्रदेश कल्पना होय. पुद्गल द्रव्याच्या एका परमाणुला एक प्रदेश उपचाराने मानून संख्यात परमाणुच्या स्कंधाला संख्यात प्रदेशी, असंख्यात परमाणुच्या स्कंधाला असंख्यात प्रदेशी, अनंत परमाणूच्या स्कंधाला अनंत प्रदेशी याप्रमाणे उपचारनयाने बहुप्रदेशी म्हटले आहे. शुद्ध पुद्गल द्रव्य एक एक परमाणु व कालाणु हे एक प्रदेशी असल्यामुळे त्याना अ-प्रदेशी म्हटले आहे.
द्रव्यांचे अवगाहन क्षेत्र लोकाकाशेऽवगाहः स्याद् द्रव्याणां न पुनर्बहिः । लोकालोकविभागः स्यात् अत एवाम्बरस्य हि ।। २२ ।।
अर्थ- सर्व द्रव्यांचा अवगाह लोकाकाशात आहे. लोकाकाशाच्या बाहेर अलोकाकाशात फक्त आकाश द्रव्य असते. बाकीची द्रव्ये राहात नाहीत. या कारणाने आकाश एक अखंड द्रव्य असून देखील आकाशाचे दोन विभाग आहेत १ लोकाकाश २ अलोकाकाश आकाशाच्या जेवढया मध्य भागात जीव पुद्गलादि सर्व द्रव्ये राहतात त्याला लोकाकाश म्हणतात. लोकाकाशाच्या खाली वर सर्व दिशेला अलोकाकाश म्हणतात.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
