________________
प्रस्तावना
गिहवइ < गृहपति ( ८।४।४), वुड्ढ < वृद्ध ( ३।४।९), पेक्ख <पृच्छ (१।१२।४), रिणु <ऋण (९।१९।१३) रिस (ऋजु (१०३८।९)।
२. ऐ के स्थानपर ए, अइ एवं इ के प्रयोग । यथा-गेवज्ज (अवेयक (१०।२०११६), वेरि< बैरी ( २!३।६), वेयड्ढ < वैताढ्य ( २।१३।८), वइरि (बैरी ( ३।१५।७), वइसाह (वैशाख (९।२१।१२) तइलोय < त्रैलोक्य ( ३।३।९), वइवस < वैवस्वत ( ६।११।४)।
३. औ ध्वनिके स्थानपर ओ एवं अउ । यथा-कोत्थुह र कौस्तुभ ( ५।१०।१ ), कोसल<कौशल ( ३।१६।६), कोसिय (कौशिक ( २।१८।११), पउर<पौर ( २।५।२२)।
४. ङ, ज , ण, न, एवं म के स्थान पर अनुस्वार । जैसे-पंकय (पङ्य ( ३।३७ ). चंचल < चञ्चल ( २।२।५ ), चंदकला (चन्द्रकला ( ६।६।१२), चंडुरचण्ड ( १०।२४।५), सयंपह ( स्वयम्प्रभा (५।१।१५)।
व्यंजन वर्ण-विकार
५. रकारके स्थानमें क्वचित् लकार। यथा-चलण (चरण ( १११११) ( यह अर्धमागधी प्राकृत' की प्रवृत्ति है)।
६. श, ष एवं स के स्थानमें 'स' होता है। कहीं-कहीं ष् के स्थान में छ भी होता है। यथासइ<शचि (१।६।२), सीस < शिष्य (२।१५।१०), सुमइ < सुमति (७।४।८), छप्पय (षट्पद (१।१२।११), छक्कम्म < षट्कर्म ( २।१२।६ ), छट्ठि<षष्ठी ( ९।७।१४ )।
७. स के स्थानपर क्वचित् ह तथा संयुक्त त्स एवं प्स के स्थान पर च्छ । जैसे-दह ( दस ( २।१६।४ ), वच्छा < वत्सा ( ७।१।४ ), अच्छरा<अप्सरा ( २।१७।११ )। ८. ध्वनि-परिवर्तनमें वर्ण-परिवर्तन कर देनेपर भी मात्राओंकी संख्या प्रायः समान ।
जैसे-धन्न (धन्य ( ८1८1८), धम्म<धर्म ( २।६।९), निज्जिय<निजित (२।२।६), दुद्धर दुग्ध (४।१५।१ ), लट्ठि< यष्टि ( अथवा लाठी) (५।१९।४), अप्पर आत्मन् ( २।११।१ ), दुच्चरु < दुश्चर ( ८।१७।३ ), अछरिउ < आश्चर्यम् (१।५।१०, अपवाद ), तव (ताम्र (१०।७।४, अपवाद ), अकोह < अक्रोध ( ८।१०।१०, अपवाद ), माणथंभु < मानस्तम्भ (१०।२।४, अपवाद ), दिक्ख <दीक्षा (१।१७।१४, अपवाद )।
९. कुछ ध्वनियोंका आमूल-चूल परिवर्तन तथा उनसे समीकरण एवं विषमीकरणकी प्रवृत्तियाँ परिलक्षित होती हैं । यथा
मउड < मुकुट (४।३।७), मउलिय < मुकुलित (२॥१३॥३), पुग्गल <पुद्गल (७७१२), पुहइ< पृथिवी ( १०।६।४ ), मउण< मौन ( १।१६।१२ ), पोम< पद्म (१०।१५।३), इल < एला (१।९।१०), चक्कि ( चक्री (६।७।११), पुरिस < पुरुष ( ३१९।११), सग्ग ( स्वर्ग (२।७।७), नम्मु< नम्र (२।३।१३)।
१०. स्वरोंका आदि, मध्य एवं अन्त्य स्थानमें आगम । यथा-वासहर (वर्षधर ( ३।१८।३ ), सुवण< स्वजन (६।२।९), सच्चरण < सदाचरण (८।३।३), दुज्जय<दुर्जेय (१।१२), उत्तिम < उत्तम (१०॥ १८।१३ ), निसुढ़< निषध (१०।१४।१०), वरिसइ<वर्षति ( ५।५।१४), कसण < कृष्ण ( ११५।१०), अग्गिमित्तु < अग्निमित्र ( २।१८।१३ ), सरय <शरद् (१।१०।११), दय <दया (१।१६।९)।
११. आद्य एवं मध्य व्यंजन लोप । यथा-थी< स्त्री ( १०।१८।४ ), थंभ < स्तम्भ ( ३।१५।७ ), थिरयर < स्थिरता ( २।२।६ ), थण <स्तन ( १०।१।२ ), थवइ < स्थपति ( ८।४।४ ), थावर (स्थावर
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org