________________
२४]
प्राकृत-दीपिका
[ तृतीय अध्याय
(३) अक्षि ( आंख ) के पर्यायवाचक शब्द तथा वचनादिगण में पठित शब्द विकल्प से पु. ( विकल्पाभाव में नपुं० ) में प्रयुक्त होते हैं।' 'अक्षि' शब्द अञ्जल्यादिगण में पठित होने से वह स्त्री० में भी प्रयुक्त होता है--
(क) अक्षिवाचक--अच्छी (पु.), अच्छि (नपु०), एसा अच्छी ( स्त्री०), अक्खी अक्खि ( अक्षि ), गयणं णयणो ( नयनम् ), नेत्तो नेत्तं ( नेत्रम् ), चक्खू चक्खु ( चक्षुः ), लोअणो लोअणं (लोचनम् (संस्कृत में सभी नपुं०)।
(ख) वचनादिगण---वयणो वयणं ( वचनम् ), कुलो कुलं ( कुलम् ), माहप्पो माहप्पं (माहात्म्यम्), छन्दो छन्दं (छन्दम् ), दुक्खो दुक्खं ( दुःखम् ), भायणो भायणं ( भाजनम् ), कमलो कमलं ( कमलम् ) ( संस्कृत में सभी मपु० )।
(४) गुणादि शब्द ( जो संस्कृत में पु० हैं ) विकल्प से नपु० (अन्यत्र पु०) में प्रयुक्त होने हैं---गुणं गुणो ( गुण: ), देवं देवो ( देवः ), खग्गं खग्गो (खड्गः ), मंडलग्गं मंडलग्गो ( मंडलाय:), कररुहं कररुहो (कररुहः), रुक्खं रुक्खो ( वृक्षः ), बिन्दूई बिन्दुणो ( विन्दवः )।
(५) अञ्जल्यादि गण के शब्द विकल्प से स्त्रीलिङ्ग में प्रयुक्त होते हैं:---- एसा अंजली एसो भंजली ( एष अञ्जलि: ), पिट्ठी पिट्ठ (पृष्ठम्), एसा अच्छी एसो अच्छी (पुं० ) अच्छि ( अक्षिः, सं० न० ), पण्हा पण्हो ( प्रश्नः ), चोरिआ चोरिओ ( चौर्यम् ), एसा कुच्छी एसो कुच्छी ( कुक्षिः ), एसा बली एसो बली (बलि: ), एसा निही एसो निही ( निधिः ), एसा रस्सी एसो रस्सी ( रश्मिः ), एसा विही एसो विही (विधिः ), एसा यंठी एसो गंठी ( ग्रन्थिः )। : (६) इमनान्त ( 'इमन्' प्रत्ययान्त ) शब्द विकल्प से स्त्रीलिङ्ग ( विकल्पा१. वाक्ष्यार्थवचनाद्याः । हे० ८. १. ३३. २. गुणाद्याः क्लीबे वा । हे० ८. १. ३४. ३. पृष्ठाक्षिप्रश्नाः स्त्रियां वा । वर० ४. २०.
वही, वृत्ति ( अञ्जल्यादिपाठादक्षिशब्दः स्त्रीलिङ्गेऽपि )।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org