________________
असंयुक्त व्यञ्जन-परिवर्तन ] भाग १ : व्याकरण
[१३ (१६) र >ल'-हरिद्रादि गण के शब्दों में असंयुक्त 'र' का 'ल' होता है। जैसे-हरिद्रा = हलिद्दी। दरिद्रः = दलिदो । दारिद्रयम् - दालिद्द। युधिष्ठिरः = जुहिट्ठिलो। चरणः = चलणो। मुखर: = मुहलो वरुणः = वलुणो। करुणः = कलुणो । अङ्गारः = इंगालो। सत्कारः = सक्कालो। सुकुमारः% सोमालो। किरातः = चिलाओ ( 'किराते चः' हे० ८.१.१८३ से 'क्' को 'च') । परिखा = फलिहा। परिघः = फलिहो । भ्रमरः = भसलो। निष्ठुरःनिठुलो।
(१७) विशिष्ट शब्दों के कुछ परिवर्तन निम्न हैंम् > द२---विषमः = विसमो, विसढो। म् >व्:--मन्मथः = वम्महो । अभिमन्युः = अहिमन्नू; अहिवघ्नू । म् >स्--भ्रमरः = भसलो, भमरो । ल>"--स्थूलम् = थोरं। ल > ---लाङ्ग लम् = णांगूलं, ललाटम् = णडालं (वर्ण विपर्यय भी) । व्>म् --स्वप्नः = सिमिणो, सिविणो । नीवी = नीमी, नीवी । ह् > --सिंहः = सिंघो, सीहो । दाहः = दाघो । संहारः = संघारो। त>ह'--भरतः = भरहो । वितस्तिः - विहत्थी । कातरः-कालो।
(१८) अनेक शब्दों में स्वर सहित व्यञ्जन वर्णों का लोप भी देखा जाता है । जैसे---हृदयम् = हिअं । स्थविरः = थेरो। यावत् = जा। चतुर्दश = चोदह । १. हरिद्रादी लः । हे० ८. १. २५४. २. विषमे मो ढो वा । हे० ८. १.२४१. ३. मन्मथे वः । हे० ८.१.२४२. तथा हे०८. १.२४३. ४. भ्रमरे सो वा । हे० ८.१.२४४. ५. स्थूले लो रः। हे० ८.१.२५५. ६. हे० ८. १. २५६-२५७. ७. हे० ८. १.२५९. ८. हे० ८. १. २६४. ९. हे० ८. १. २१४.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
