________________ [10] ઢાળ 3/3 શબ્દાર્થ - યતના ... યેતનાથી. કીજીઈ ... કરીએ. ભાવાર્થ - કોઈ પ્રાણી ધ્યાનની સિદ્ધિ માટે પ્રથમ પ્રાણાયામ કરે, પણ તે પ્રાણાયામ પવનને જય કર્યા વિના થઈ શકતું નથી. જ્યાં મન હોય ત્યાં પવન હોય અને પવન હોય ત્યાં મન હોય. મન અને પવન બનેની ક્રિયા તે જ પ્રમાણે સમ કરવા માટે એટલે કે ક્ષીરનીરની માફક ( દૂધ-પાણીની માફક ) એકરસ કરવા માટે રેચક, પૂરક અને કુંભક પ્રાણાયામ કરવો જોઈએ. તે પ્રાણાયામના સાત પ્રકાર નીચે પ્રમાણે કાા છે (1) રેચક-(કઠામાંથી ઘણા પ્રયત્નપૂર્વક) નાસિકા, બ્રહ્મરંધ્ર અને મોંથી જે વાયુ બહાર કાઢવામાં આવે તે રેચક પ્રાણાયામ. (2) પૂરક-( બહારથી પવનને ખેંચીને ) અપાનદ્વાર પર્યન્ત કેન્ડમાં (ઉદરમાં) ભરે તે પૂરક પ્રાણાયામ. (3) કુંભક–નાભિકમલમાં તે પૂરક વાયુને સ્થિર કરીને રાક તે કુંભક પ્રાણાયામ. (4) પ્રત્યાહાર–એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને વાયુને (ખેંચી) લઈ જ તે પ્રત્યાહાર. (5) શાન્ત-તાલ (તાળવું) નાસિકા અને મુખદ્વારેથી વાયુને નિરોધ કરે તેને શાન્ત કહે છે. જ્યારે પવનને સ્થિર કરી પાછા મૂ હોય ત્યારે યતનાથી મૂક. આ પ્રક્રિયાને શાન્ત પ્રાણાયામ કહેવામાં આવે છે. (પૃ. 99 ઉપરની પાદનોંધ.) (1) આહાર, આસન અને નિદ્રાને ય કરવો. (2) પદ્માસનાદિ જે જે આસનના અભ્યાસથી ચિત્તની સ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય, તે તે આસનમાં પ્રયત્ન કરો. (3) પ્રસન્ન એવા નેત્રાને નાસાગ્રે સ્થિર કરવા, નેત્રો કંઈક ઉઘાડા રાખવા તથા નેત્રોની કીકી સ્થિર રાખવી. (4) સર્વ ઈોિને પોતપોતાના વિષથી પ્રત્યાહત કરવી, (ગંભીર અને સ્થિર તિવાળાથઇને) (5) પ્રાણોને સંયમ રાખવો. (મંદમંદ પ્રાણાયામવાળા થઈને. ) (6) કમબંધમાં પ્રધાન કારણભૂત એવા વિકલ્પોને મનથી દૂર કરવા. (7) લલાટ આદિ ધારણું સ્થાનમાં મનને સ્થિર કરવું. ગુણસ્થાન ક્રમારોહ શ્લોક 52-53. Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
