________________
૨૨૦ ].
ध्यानविचार-सविवेचन પંચાચારના વિશુદ્ધ પાલનનું અને જીવાદિ તના સૂમ ચિંતનનું જ વિધાન છે, જે શાસ્ત્રજ્ઞાન અને તેમાં જણાવેલ સાધના–માર્ગને અનુસરવાનું જ સમર્થન કરે છે.
યોગ, વીર્ય આદિના પ્રાબલ્યથી જ્યારે દયાન સ્થિર અને સ્થિરતર, વિશુદ્ધ અને વિશુદ્ધતર બને છે, ત્યારે નિર્વિકપ સમાધિરૂપ ઉન્મનીકરણ આદિને પ્રારંભ થાય છે; અને તે બાર કારણોમાં મન, ચિત્ત આદિ બાહ્ય સાધન-આલંબને છટતાં જાય છે, તેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તે ટૂંકમાં આ પ્રમાણે છે :
(૧) ઉમાની કરણ –ઉત્પનીકરણમાં મનને એટલે (સામાન્ય) ચિંતનને અભાવ
થાય છે.
(૨) નિશ્ચિત્તી કરણ -આ કરણમાં ચિત્ત એટલે ત્રિકાળ વિષયક ચિંતનને અભાવ હૈય છે.
(૩) નિચેતની કરણ -આ કરણમાં શરીરગત ચેતનાને અભાવ થાય છે. (૪) નિઃસંસી કરણ -આ કરણમાં આહારાદિની આસક્તિને અભાવ થાય છે.
(૫) નિર્વિજ્ઞાની કરણ –બા કરણમાં વિજ્ઞાનની એટલે જાગૃત દશામાં પણ વસ્તુના વિજ્ઞાનનો અભાવ થાય છે.
(૬) નિર્ધારણી કરણ -આ કરણમાં અવિસ્મૃતિરૂપ ધારણાને અભાવ થાય છે. (૭) વિસ્મૃતી કરણ -આ કરણમાં સ્મૃતિરૂપ ધારણાને અભાવ થાય છે.
(૮) નિબુદ્ધી કરણ આ કરણમાં ચાર પ્રકારની બુદ્ધિને અર્થાત્ અવાયને અભાવ થાય છે.
(૯) નિરીહી કરણ - કરણમાં ઈહા એટલે વિચારણાને અભાવ થાય છે.
(૧૦) નિમંતી કરણ -આ કરણમાં મતિ એટલે દસ પ્રકારના અવગ્રહને અભાવ થાય છે.
(૧૧) નિર્વિતકી કરણ –આ કરણમાં વિતકને અભાવ થાય છે. (જે હા પછી અને અવાય પૂર્વે થાય છે.) (૧૨) નિરપગી કરણ -આ કરણમાં ઉપયોગ એટલે વાસનાને અભાવ થાય છે.
પાંચ ઈન્દ્રિયો અને મનથી થતા મતિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિને કેમ-અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણા છે. તેને અભાવ ઉત્કમથી અહીં (છ3 કરણથી) બતાવવામાં આવ્યો છે.
જરા વધુ ઊંડાણથી વિચારતાં સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાય છે કે – આ બાર કરેણમાં મતિજ્ઞાનનાં સાધન-પાંચ ઈન્દ્રિઓ અને મન-ચિત્તને તથા મતિજ્ઞાનના મુખ્ય ચાર પ્રકાર (અવગ્રહ, ઈહા અવાય અને ધારણા) ના અભાવને નિર્દેશ થયો છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
