________________
૯૦
અધ્યાત્મપત્રસાર
“નતિ થી વિચારશક્તિ અને “સુર” થી ખરું – ખોટું નિર્ણય કરવાની શક્તિ – એ પ્રમાણે અથ કરાય છે, પણ તેથી કાંઈ સમજાતું નથી. વિશેષણની વિશિષ્ટતા પકડાય તે અથથ જોઈએ. આ બાબત બહુ વિચાર ઘણું વખતથી થાય છે પરંતુ કોઈ ધ્યાનમાં આવતું ન હતું. હમણું “બુદ્ધિપ્રકાશ' વાંચતાં તેમાં ‘શાન્ત-રસ વિષેના લેખમાં ધૃતિ–મતિને શાન્તરસના વ્યભિચારી-ભા કહ્યા છે અને તે રહસ્યને સ્ટ્રેટ કરે છે –
પ્રતિ” એટલે વિષમ-સંજોગોમાં પણ હરેડી ન જાય તેવી જ સમ્યગ્રષ્ટિ - ભક્તની સ્વસ્થતા. રતિ એટલે મિત્રી, નેહ અને વાત્સલ્ય. મતિએટલે વિષમ-સંજોગેમાં મદદ કરે તેવી વિચાર-શક્તિ,
બુદ્ધિ એટલે મૈત્રી, સ્નેહ અને વાત્સલ્ય વધારે તેવી શક્તિ. સમ્યષ્ટિને દેવી જે ઉપરના સંચારીભાવનું પ્રદાન કરે તે તેમાંથી નિષ્પન્ન થતે સ્થાયીભાવ જે “શમ છે તે કઈ દિવસ તે પામે. આ દષ્ટિએ દેવીને સંબોધિત વિશેષણ સમજાય તે એક નવું પ્રકાશ પડે છે.
ભ,
(૭૭)
ગઢસીવાણુ.
વૈશાખ વદ-૩ તા. ૧૧–૫-૬૮ ને પત્ર આજે મળે છે. “વૃતિ – રતિ–મતિબુદ્ધિના વિશેષ અર્થો જાણી આનંદ થયે, - “કાવ્યાનુશાસન'માં શાન્ત–રસના સંચારીભાવ તરીકે વૃતિ–મતિ - બુદ્ધિ - નિર્વેદાદિને ગણાવ્યા છે, એટલે “બુદ્ધિપ્રકાશ'ના લેખકે જે વર્ણન કર્યું છે, તે યથાર્થ છે. “કાવ્યાનુશાસનમાં “રતિ” શબ્દ પ્રાયઃ નથી. ગારના સ્થાયીભાવમાં રતિને ઉલ્લેખ છે. ત્યાં “કાવ્યાનુશાસન હોય તે જે શો.
શાન્ત-રસ” માટેનું સૂત્ર નીચે મુજબ છે -
‘वैराग्यादिविभावो यमाद्यनुभावो धृत्यादिव्यभिचारी शमः વાતા”
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
