________________
તણાવાને બદલે પોતાના આત્મભાવમાં જ સ્થિર થાય છે, આ વાત આ કૃતિની લગભગ મધ્યમાં આવેલ “માધ્યશ્મ-અષ્ટક'માં કરવામાં આવી છે. પોતાને જે વિવેકયુક્ત મધ્યસ્થષ્ટિ પ્રાપ્ત થયેલ છે, તેનાથી સાધક સ્વસિદ્ધાંતનો સ્વીકાર અને પરસિદ્ધાંતનો ત્યાગ રાગ કે દ્વેષ વગર કરે છે. જુદા જુદા માર્ગોએ વહેતી નદીઓ છેવટે સાગરને મળે છે, તેમ મધ્યસ્થ વ્યક્તિના જુદા જુદા માર્ગો પણ છેવટે તો અક્ષય બ્રહ્મને જ મળે છે. “(વિવિધ નયોમાં) જેનું મન સમસ્વભાવવાળું છે તે મહામુનિ મધ્યસ્થ છે” (
૧૩) જેવી ટૂંકી પણ સચોટ વાત આ અષ્ટકમાં રજૂ થઈ છે.
આત્મધ્યાનરત સાધકને ભય શેનો ? સાંસારિક સુખ ભયયુક્ત હોય, બાકી જ્ઞાનનું સુખ તો ભયરહિત જ હોય – આ વાત નિર્ભય-અષ્ટક'ના આઠ શ્લોકોમાં જુદી જુદી રીતે સાધક સમક્ષ મૂકવામાં આવી છે. સાધકને અનુભૂતિથી જે જ્ઞાન મળે છે તે જ્ઞાન ચોરાઈ જવાનો, લૂંટાઈ જવાનો કોઈ જ ભય નથી. જ્ઞાનીને કોઈથી ભય નથી અને કોઈ પણ વ્યક્તિને જ્ઞાનીથી ભય નથી.
અઢારમા “અનાત્મશંસા-અષ્ટક'માં પહેલા જ શ્લોકમાં સચોટ દલીલ રજૂ કરતાં કહેવાયું છે, “જો તું ગુણોથી પૂર્ણ નથી તો આત્મપ્રશંસા કરવાથી કાંઈ નહીં વળે, અને જો તું ગુણોથી પૂર્ણ છે તો આત્મપ્રશંસાની કાંઈ જરૂર નથી.” (૧૮/૧) સાધક વ્યક્તિ વિચારે છે, કે વૃક્ષના મૂળની જેમ પોતાના ગુણો જો પ્રગટ થઈ જાય તો તે પોતાના વિકાસને અવરોધે છે. જ્યારે વ્યક્તિને ગુણોનું અભિમાન આવી જાય ત્યારે મહાપુરુષોના ગુણોને યાદ કરીને સાધકે પોતાની ન્યૂનતા તરફ દૃષ્ટિ કરવી જોઈએ.
જેનામાં વિવેક હોય, મધ્યસ્થતા હોય, સમ્યગ્ દૃષ્ટિથી મેળવેલ વિદ્યા હોય તે સાધકની દૃષ્ટિ તત્ત્વને જોનારી હોય છે તે વાત “તત્ત્વદૃષ્ટિ-અષ્ટક'માં જુદી જુદી રીતે કરી છે. બાહ્ય દૃષ્ટિવાન વ્યક્તિ ગામ, બગીચા, સ્ત્રી, શરીર, રાજમંદિર, મહાત્મા વગેરેના બાહ્ય સ્વરૂપથી મોહિત થઈને પૌદ્ગલિક મોહ પામે છે, જ્યારે તત્ત્વદષ્ટિવાન વ્યક્તિ આ જ વસ્તુઓના આંતરિક સ્વરૂપને, સત્ત્વને જાણીને વર્તે છે.
આ રીતે દરેક બાબતને તત્ત્વથી જોનાર વ્યક્તિ તેના બાહ્ય સ્વરૂપને બદલે આંતરિક સ્વરૂપને જાણે છે અને તેથી જ તે સર્વસમૃદ્ધિવાન બને છે – આ વાત સર્વસમૃદ્ધિ-અષ્ટક'માં કરવામાં આવી છે. ઇન્દ્ર, ચક્રવર્તી, શેષનાગ, મહાદેવ,
જ્ઞાનસારનું તત્ત્વદર્શન
56
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
