________________
જીવનમાં અભ્યદય કરનાર શુભ કર્મનો ઉદય થયો હોય તો તે રાંક વ્યક્તિ પણ ક્ષણવારમાં રાજા બની જાય છે. (૨૧/૩) કર્મવિપાક – કાર્યનિષ્પત્તિનું પ્રધાન કારણ
જેમ ઝાડ પરનું ફળ પાકે ત્યારે આપોઆપ ખરી પડે છે, તેમ કર્મનો વિપાક થાય ત્યારે તેનું ફળ આપોઆપ આવી મળે છે. ફળ પાકવા માટે જેમ ખાતર, પાણી, હવા, પ્રકાશ, મહેનત વગેરે કારણોની જરૂર છે, તેમ તેના પાકવાનો સમય પસાર થવાની જરૂર પણ છે જ. “ઉતાવળે આંબા ન પાકે” એ ન્યાયે તેના યોગ્ય સમયે જ આમ્રફળ પ્રાપ્ત થાય છે. બીજાં બધાં કારણો હાજર હોય , પણ જ્યાં સુધી કર્મના વિપાકરૂપ સમયનું પરિબળ સિદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી કર્મનું શુભાશુભ ફળ પ્રાપ્ત થતું નથી. બીજી રીતે આ હકીકતને સમજીએ તો એમ કહી શકાય કે બીજાં બધાં કારણો કે સામગ્રી હાજર થઈ ગયાં હોય, પરંતુ
જ્યાં સુધી કર્મનો વિપાક થવારૂપ કારણ હાજર ન થાય ત્યાં સુધી બીજાં બધાં કારણો થાકેલાની જેમ ઊભાં રહે છે, કર્મનો વિપાક કાર્યના છેડા સુધી દોડે છે. (૨૧/૬) કર્મવિપાક એ કાર્યનિષ્પતિ માટેનું છેલ્લું કારણ પણ છે અને પ્રધાન કારણ પણ છે, કેમ કે જ્યાં સુધી તે કારણ હાજર થતું નથી, ત્યાં સુધી કર્મફળરૂપી કાર્ય નિષ્પન્ન થતું નથી. કર્મવિપાકથી સભાન મુનિ સમભાવી અને જ્ઞાનાનંદમાં મસ્ત
જ્ઞાનસારનાં અષ્ટકોમાં “કર્મવિપાકચિંતન-અષ્ટક” નામનું એકવીસમું અષ્ટક તેના શીર્ષક પ્રમાણે કર્મનું તથા કર્મના વિપાકનું ચિંતન રજૂ કરે છે, જે મુજબ જગત કર્મના શુભ અને અશુભ પરિણામને વશ થયેલ છે. આ પરિસ્થિતિથી સભાન મુનિ કે સાધક પોતાના જીવનમાં દુઃખ આવે ત્યારે દીન બનતો નથી અને સુખ આવે ત્યારે વિસ્મય પામતો નથી, કારણ તેને ખબર છે કે જીવનમાં સુખ અને દુઃખ એ તો કર્મના શુભાશુભ પરિણામને કારણે આવે છે. (૨૧/૧)
કર્મના વિપાકને હૃદયમાં ધારણ કરીને સમભાવ ધારણ કરનાર સાધક જ્ઞાનાનંદરૂપ પરાગને ભોગવનાર ભ્રમર થાય છે, (૨૧|૮) અર્થાત્ તે જ્ઞાનાનંદમાં મસ્ત રહે છે. આવા મુનિ કે યોગીની જ્ઞાનાનંદની મસ્તીની પાછળ કર્મવિપાકની સમજ અને સમભાવ રહેલાં છે. મધ્યસ્થીને કર્માધીન જગત પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ ન હોય
જગતમાં જીવમાત્ર કર્મને આધીન છે એ હકીકતથી સભાન મધ્યસ્થ વ્યક્તિ કોઈ પણ પ્રકારના જીવ પ્રત્યે રાગ પણ ધરાવતી નથી કે દ્વેષ પણ ધરાવતી નથી. જેને સાધનામાર્ગમાં આગળ વધવું છે, તે મધ્યસ્થ વ્યક્તિ પ્રત્યેક
જ્ઞાનસારનું તત્ત્વદર્શન
86
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
