________________
३. मुक्तक-कवि हेमचंद्र* १. 'छंदोनुशासन'नां उदाहरणोने आधारे
'छंदोनुशासन'मां हेमचंद्रे जे संस्कृत, प्राकृत अने अपभ्रंश छंदोनी व्याख्या आपी छे तेमनां उदाहरण घणुंखरूं तो तेमणे पोते रचीने आपेलां छे । ए उदाहरणोमां तेमणे व्याख्याप्राप्त छंदनु नाम सर्वत्र गूंथी लीधुं छे । ए रीते जुदाजुदा छंदोमां हेमचंद्रे रचेलां सो जेटलां प्राकृत अने दोढ सो जेटलां अपभ्रंश मुक्तको 'छंदोनुशासन'मां मळे छे । अहीं मुख्यत्वे तेमना आ अपभ्रंश मुक्तकोनो अने थोडांक प्राकृत मुक्तकोनो परिचय आप्यो छे । प्राकृत उदाहरणो चोथा अध्यायमा छे । अपभ्रंश उदाहरणोमांथी दसेक चोथा अध्यायमां अने बाकीनां पांचमा अने छा अध्यायमा छे. एमांथी पांच अपभ्रंश उदाहरण हेमचंद्रे बीजेथी लीधां होवानुं चोक्कसपणे कही शकाय छे । (६.११६ अने ६.११८ 'स्वयंभूछंद'मांथी लीधेल छे, ज्यारे ६.११७, ६.११९ अने ६.१२० मुंजरचित कोईक लुप्त थयेल दोहासंग्रहमांथी लीधेल छे) । बाकीनां उदाहरणोमां कोईक स्वयंभूए आपेलां उदाहरणमां थोडोक फेरफार करीने बनावेल छे । शेष हेमचंद्रे पोते रचेला छे | विषयनी दृष्टिए जोईए तो आमां घणां मुक्तको शृंगाररसनां छे । केटलांक वीररसनां, राजचाटु एटले के राजवीनी प्रशस्तिरूपे छ। प्राकृत विभागनां एवां उदाहरणोमां सिद्धराज, कुमारपाल अने मूलराजनां पराक्रम अने कीर्ति वर्णवायां छ । आ उपरांत देवतास्तुति, वैराग्यबोध के हितोपदेश अने पौराणिक पात्रविशेषनां गौरववर्णननो पण समावेश थयेलो छे । स्वभावोक्तिओमां ऋतुवर्णन (वसंत, वर्षा वगेरे) अने नारीरूपवर्णन मळे छे । उत्प्रेक्षा, रूपक, उपमा, दृष्टांत, समासोक्ति, अपहनुति, श्लेष जेवा अलंकारोनो विनियोग छ । भावभंगि, शैली अने पदावलिमां प्राकृत-अपभ्रंश कवितानी परंपरानुं अनुसरण छे । ए पद्धतिए अनायास काव्यो रचवानी ('कुमारपालचरित'मां पण जोवा मळती) हेमचंद्रनी असाधारण शक्ति तेमांथी प्रतीत थाय छे । एमांनां थोडांक आस्वाद्य मुक्तको उदाहरण लेखे जोईए। ★ 'हेम-वाङ्मय-विमर्श' (१९९०), पृ. ३३७-३४८ पर प्रकाशित । अहीं पुनर्मुद्रित ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
