Sarvarthasiddhi

SR No.: 001443
Original Sutra Author: Devnandi Maharaj
Author: Fulchandra Jain Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Publication Year: 1997
Total Pages: 568
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, Tattvartha Sutra, & Tattvarth
File Size: 14 MB

Page 369

-618 § 624]
[ 249
§ 621. अत्राह, अधिकरणमुक्तम्', तत्स्वरूपमनिर्ज्ञातमतस्तदुच्यतामिति । तत्र भेवप्रतिपादनद्वारेणाधिकरणस्वरूपनिर्ज्ञानार्थमाह
षष्ठोऽध्यायः
श्रधिकरणं जीवाजीवाः ||7||
8622. उक्तलक्षणा जीवाजीवाः । यद्युक्तलक्षणाः पुनर्वचनं किमर्थम् ? अधिकरणविशेषज्ञापनार्थं पुनर्वचनम् । जीवाजीवा अधिकरणमित्ययं विशेषो ज्ञापयितव्य' इति । कः पुनरसौ ? हिसाद्युपकरणभाव इति । स्यादेतन्मूलपदार्थयोद्वित्वाज्जीवाजीवाविति द्विवचनं न्यायप्राप्तमिति । तन्न, पर्यायाणामधिकरणत्वात् । येन केनचित्पर्यायेण विशिष्टं द्रव्यमधिकरणम्, न सामान्यमिति बहुवचनं कृतम् । जीवाजीवा अधिकरणं कस्य ? आस्त्रवस्येति । अर्थवशादभिसंबन्धो भवति । $ 623. तत्र जीवाधिकरणभेदप्रतिपत्यर्थमाह
श्राद्यं संरम्भसमारम्भारम्भयोगकृतकारितानुमतकषायविशेष स्त्रिस्त्रि स्त्रिश्चतुश्चैकशः ॥8॥
8624. प्राणव्यपरोपणादिषु प्रमादवतः प्रयत्नावेशः संरम्भः । साधनसमभ्यासीकरणं समारम्भः प्रक्रम आरम्भः । 'योग' शब्दो व्याख्यातार्थः । कृतवचनं स्वातन्त्र्यप्रतिपत्त्यर्थम् । कारिताभिधानं परप्रयोगापेक्षम् । अनुमतशब्दः प्रयोजकस्य मानसपरिणामप्रदर्शनार्थः । अभिहितलक्षणाः
8621. पूर्व सूत्र में 'अधिकरण' पद आया है पर उसका स्वरूप अज्ञात है, इसलिए वह कहना चाहिए ? अब उसके भेदोंके कथन द्वारा उसके स्वरूपका ज्ञान करानेके लिए आगेका सूत्र कहते हैं
अधिकरण जीव और अजीवरूप हैं || 7 ||
$ 622. जीव और अजीवके लक्षण पहले कह आये हैं । शंका- यदि इनके लक्षण पहले कह आये हैं तो फिरसे इनका उल्लेख किस लिए किया ? समाधान - अधिकरण विशेषका ज्ञान कराने के लिए फिरसे इनका उल्लेख किया है, जिससे जीव और अजीव अधिकरण हैं यह विशेष जताया जा सके । शंका- वह कौन है ? समाधान - हिंसादि उपकरणभाव । शंका-मूल पदार्थ दो हैं इसलिए 'जीवाजीवा' इस प्रकार सूत्रमें द्विवचन रखना न्यायप्राप्त है ? समाधान - यह कहना ठीक नहीं है, क्योंकि उनकी पर्यायोंको अधिकरण माना है । तात्पर्य यह है कि किसी एक पर्याय से युक्त द्रव्य अधिकरण होता है, केवल द्रव्य नहीं, इसलिए सूत्रमें बहुवचन रखा है। जीव और अजीव किसके अधिकरण हैं ? आस्रवके । इस प्रकार प्रयोजनके अनुसार यहाँ आस्रव पदका सम्बन्ध होता हैं ।
8623. अब जीवाधिकरणके भेद दिखलानेके लिए आगेका सूत्र कहते है
पहला जीवाधिकरण संरम्भ, समारम्भ और आरम्भके भेद से तीन प्रकारका, योगोंके भेदसे तीन प्रकारका; कृत, कारित और अनुमतके भेदसे तीन प्रकारका तथा कषायोंके भेदसे चार प्रकारका होता हुआ परस्पर मिलानेसे एक सौ आठ प्रकारका है ॥ 8 ॥
8624. प्रमादी जीवका प्राणोंकी हिंसा आदिकार्य में प्रयत्नशील होना संरम्भ है । साधनोंका जुटाना समारम्भ है । कार्य करने लगना आरम्भ है । योग शब्दका व्याख्यान पहले कर आये हैं । कर्ताकी कार्यविषयक स्वतन्त्रता दिखलाने के लिए सूत्रमें 'कृत' वचन रखा है । कार्य में दूसरे1. -करणमित्युक्तम् मु. ता. 1 2. -तव्य इत्यर्थः । कः मु. । 3 - जीवा इति मु., दि. 21

Translation AI Generated

[ -618 § 624]
[ 249
§ 621. It is said, "The object of the action is liberated." Its nature is unknown, therefore it should be explained. There, for the purpose of knowing the nature of the object of the action through the exposition of its divisions, it is said:
Chapter Six
The object of the action is the living and the non-living. || 7 ||
§ 622. The living and the non-living have been described before. Why is there a repetition of their description? The repetition is for the purpose of indicating the specific object of the action. It is to be understood that the living and the non-living are the object of the action. What is it? It is the state of being an instrument of violence, etc. It may be said that since the original substances are two, the dual number "jivajiva" is justified in the sutra. This is not so, because the synonyms are considered to be the object of the action. The substance with any one synonym is the object of the action, not the substance alone, therefore the plural number is used in the sutra. The living and the non-living are the object of the action of what? Of the inflow. The connection with the inflow is established according to the meaning.
§ 623. There, for the purpose of understanding the divisions of the object of the action of the living, it is said:
The first object of the action of the living is of three kinds due to the divisions of commencement, preparation, and beginning, of three kinds due to the divisions of yogas, of three kinds due to the divisions of done, caused, and permitted, and of four kinds due to the divisions of passions, making a total of one hundred and eight kinds when combined together. || 8 ||
§ 624. The effort of a careless living being in the act of killing, etc., is commencement. The gathering of the means is preparation. The beginning of the act is beginning. The meaning of the word "yoga" has been explained before. The word "done" is used in the sutra to indicate the independence of the agent. The word "caused" indicates dependence on another's action. The word "permitted" is used to show the mental consequence of the instigator. The characteristics described