Sarvarthasiddhi

SR No.: 001443
Original Sutra Author: Devnandi Maharaj
Author: Fulchandra Jain Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Publication Year: 1997
Total Pages: 568
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, Tattvartha Sutra, & Tattvarth
File Size: 14 MB

Page 311

-4122 § 485]
चतुर्थोऽध्यायः
[191
ते पीतपद्मशुवललेश्याः । कथं ह्रस्वत्वम् । औत्तरपदिकम् ' । यथा-" द्रुतायां तपरकरणे मध्यमविलम्बितयोरुपसंख्यानम्" इति । अथवा पीतश्च पद्मश्च शुवलश्च पीतपद्मशुक्ला वर्णवतोsर्थाः । तेषामिव लेश्या येषां ते पीतपद्मशुक्ललेश्याः । तत्र कस्य का लेश्या इति । अत्रोच्यतेसौधर्मेशानयोः पीतलेश्या: । सानत्कुमारमाहेन्द्रयोः पीतपद्मलेश्याः । ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तरलान्तवकापिष्ठेषु पद्मलेश्याः | शुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारेषु पदमशुक्ललेश्याः । आनतादिषु शुक्ललेश्याः । तत्राप्यनुदिशानुत्तरेषु परमशुक्ललेश्याः । सूत्रेऽनभिहितं कथं मिश्रग्रहणम् ? साहचर्याल्लोकवत् । तद्यथा - छत्रिणो गच्छन्ति इति अच्छत्रिषु छत्रव्यवहारः । एवमिहापि मिश्रयोरन्यतरग्रहणं भवति । अयमर्थः सूत्रतः कथं गम्यते इति चेत् । उच्यते-- एवमभिसंबन्धः क्रियते, द्वयोः कल्पयुगलयोः पीतलेश्या; सानत्कुमारमाहेन्द्रयोः पद्मलेश्याया अविवक्षातः । ब्रह्मलोकादिषु त्रिषु कल्पयुगलेषु पद्मलेश्या; शुक्रमहाशुकयोः शुक्ललेश्याया अविवक्षातः । शेषेषु शतारादिषु शुक्ललेश्या; पद्मलेश्याया अविवक्षातः । इति नास्ति दोषः ।
समास है । जिनके ये पीत, पद्म और शुक्ल लेश्याएं पायी जाती हैं। पीत, पद्म और शुक्ल लेश्यावाले देव हैं । शंका-पीता, पद्मा और शुक्ला ये तीनों शब्द दीर्घ हैं वे ह्रस्व किस नियमसे हो गये ? समाधान - जैसे 'द्रुतायां तपरकरणे मध्यमविलम्बितयोरुपसंख्यानम्' अर्थात् द्रुतावृत्तिमें तपरकरण करनेपर मध्यमा और विलम्बितावृत्तिमें उसका उपसंख्यान होता है इसके अनुसार यहाँ 'मध्यमा' शब्दमें औत्तरपदिक ह्रस्व हुआ है । उसी प्रकार प्रकृतमें भी औत्तरपदिक ह्रस्व जानना चाहिए। अथवा यहाँ पीता, पद्मा और शुक्ला शब्द न लेकर पीत, पद्म और शुक्ल 'वर्णवाले पदार्थ लेने चाहिए। जिनके इन वर्णोंके समान लेश्याएँ पायी जाती हैं वे पीत. पदम और शुक्ल लेश्यावाले जीव हैं । इस प्रकार यहाँ पीत, पद्म और शुक्ल ये तीन शब्द ह्रस्व ही समझना चाहिए। अब किसके कौन लेश्या है यह बतलाते हैं-सौधर्म और ऐशान कल्प में पीत लेश्या है । सानत्कुमार और माहेन्द्रकल्प में पीत और पद्म लेश्याएँ हैं । ब्रह्मलोक, ब्रह्मोत्तर, लान्तव और कापिष्ठ कल्पों में पद्मलेश्या है । शुक्र, महाशुक्र, शतार और सहस्रार कल्पमें पद्म और शुक्ल ये दो लेश्याएँ हैं । तथा आनतादिकमें शुक्ल लेश्या है । उसमें भी अनुदिश और अनुत्तर विमानों में परम शुक्ल लेश्या है । शंका- सूत्रमें तो मिश्र लेश्याएँ नहीं कही हैं फिर उनका ग्रहण कैसे होता है ? समाधान - साहचर्यवश मिश्र लेश्याओंका ग्रहण होता है, लोकके समान । जैसे, 'छत्री जाते हैं' ऐसा कथन करने पर अछत्रियोंमें भी छत्री व्यवहार होता है उसी प्रकार यहाँ भी दोनों मिश्र लेश्याओं में से किसी एकका ग्रहण होता है। शंका- यह अर्थ सूत्रसे कैसे जाना जाता है ? समाधान - यहाँ ऐसा सम्बन्ध करना चाहिए कि दो कल्प युगलों में पीत लेश्या है । यहाँ सानत्कुमार और माहेन्द्र कल्पमें पद्मलेश्याकी विवक्षा नहीं की । ब्रह्मलोक आदि तीन कल्पयुगलोंमें पद्म लेश्या है। शुक्र और महाशुक्रमें शुक्ल लेश्याकी विवक्षा नहीं की । शेष शतार आदिमें शुक्ललेश्या है । पद्म लेश्याकी विवक्षा नहीं की । इसलिए कोई दोष नहीं है ।
1. तरपादिकम् आ., दि. 1, दि. 21 2. यथाहु: दु- मु. ना. ता. 3 ' द्रुतायां तपरकरणे मध्यमविलम्बितयोरुपसंख्यानं कालभेदात् । द्रुतायां तपरकरणे मध्यमविलम्बितयोरुपसंख्यानं कर्तव्यम् । तथा मध्यमायां द्रुतविलम्बितयोः तथा विलम्बितायां द्रुतमध्यमयोः । किं पुनः कारणं न सिद्ध्यति । कालभेदात् । ये हि द्रुतायाँ वृत्तौ वर्णास्त्रिभागाधिकास्ते मध्यमायाम् । ये च मध्यमायां वर्णास्त्रिभागाधिकास्ते विलम्बितायाम् ।' -पा. म. मा. 1, 1, 9 1 4 ख्यानमिति । द्रुतमध्यमविलम्बिता इति । अथवा आ, दि. 1 -ख्यानमिति । द्रुतमध्यमविलम्बिता इति । अथवा दि. 2 ।

Translation AI Generated

## Chapter Four

[191]

They are those who have the **Pita**, **Padma** and **Shukla** **leshyas**. How is the shortness (of the words)? It is due to **auttarpadika** (rule). For example, in the **druta** (fast) **vrutti** (chanting), the **taparakarna** (pronunciation) is done, and in the **madhyama** (medium) and **vilambita** (slow) **vrutti**, its **upasanchyan** (pronunciation) is done. Or, **Pita**, **Padma** and **Shukla** are the meanings of the **varna** (color) of those who have **leshyas** similar to them. They are those who have **Pita**, **Padma** and **Shukla** **leshyas**. Which **leshya** belongs to whom? It is said here:

In the **Soudharma** and **Aishana** **kalpas** (epochs), there is **Pita** **leshya**. In the **Sanatkumar** and **Maheindra** **kalpas**, there are **Pita** and **Padma** **leshyas**. In the **Brahmaloka**, **Brahmottara**, **Lantava** and **Kapishtha** **kalpas**, there is **Padma** **leshya**. In the **Shukra**, **MahaShukra**, **Shatara** and **Sahasrar** **kalpas**, there are **Padma** and **Shukla** **leshyas**. In the **Anata** etc., there is **Shukla** **leshya**. In that too, in the **Anudisha** and **Anuttara** **vimanas** (planes), there is **ParamShukla** **leshya**.

**Doubt:** How is the **misra** (mixed) **leshya** taken, which is not mentioned in the **sutra** (rule)?

**Solution:** It is taken due to **sahacharya** (association), like in the world. For example, when it is said, "The **chhatri** (umbrella-holders) are going", the **achhatri** (non-umbrella-holders) also have the **chhatri** (umbrella) **vyavahar** (usage). Similarly, here also, one of the two **misra** **leshyas** is taken.

**Doubt:** How is this meaning understood from the **sutra**?

**Solution:** It should be related like this: In two **kalpa** **yugalas** (pairs of epochs), there is **Pita** **leshya**. Here, in the **Sanatkumar** and **Maheindra** **kalpas**, there is no **vivaksha** (intention) of **Padma** **leshya**. In the **Brahmaloka** etc. three **kalpa** **yugalas**, there is **Padma** **leshya**. In the **Shukra** and **MahaShukra**, there is no **vivaksha** of **Shukla** **leshya**. In the remaining **Shatara** etc., there is **Shukla** **leshya**. There is no **vivaksha** of **Padma** **leshya**. Therefore, there is no fault.

1. **Tarpadika** etc., **A.** (**Agama**), **Di.** (**Digambara**), 1, **Di.** 21
2. As said: **Du.** (**Dushkari**), **Mu.** (**Muni**), **Na.** (**Natyasutra**), **Ta.** (**Tattvartha**), 3, "In the **druta** **vrutti**, the **taparakarna** is done, and in the **madhyama** and **vilambita** **vrutti**, its **upasanchyan** is done due to **kalabheda** (difference in time). In the **druta** **vrutti**, the **taparakarna** is done, and in the **madhyama** and **vilambita** **vrutti**, its **upasanchyan** should be done. Similarly, in the **madhyama**, the **druta** and **vilambita** are done, and in the **vilambita**, the **druta** and **madhyama** are done. What is the reason? It is not accomplished. It is due to **kalabheda**. Because, the **varnas** (letters) which are three parts more in the **druta** **vrutti**, are in the **madhyama**. And the **varnas** which are three parts more in the **madhyama** **vrutti**, are in the **vilambita**." - **Pa.** (**Pravacana**), **Ma.** (**Mahatma**), **Ma.** (**Mahatma**), 1, 1, 9.
4. **Khyanam** (pronunciation) etc. **Druta**, **Madhyama**, **Vilambita** etc. Or, **A.** (**Agama**), **Di.** (**Digambara**), 1 - **Khyanam** (pronunciation) etc. **Druta**, **Madhyama**, **Vilambita** etc. Or, **Di.** (**Digambara**), 2.