________________
१.१२१] मात्रावृत्तम्
- [६१ १२० काव्य के चवालीस गुरु तथा उल्लास के छब्बीस गुरु (होते हैं), जैसे जैसे गुरु टूटता है, लघु बढ़ता जाता है, (त्यों त्यों छप्पय का दूसरा भेद बनता जाता है), इस तरह छप्पय के ७१ प्रस्तार (भेद) होते हैं।
टिप्पणी-चउवालिस-< चतुश्चत्वारिंशत् > चउचत्तालीसं-चउअत्तालीसं > चउआलीसं > चउआलिस । (दे० पिशेल $ ४४५; चउयालीसं, चोयालीसं; चोयालीसा (अर्धमागधी), प्रा० पैं० में 'चउआलीस, चउआलीसह' रूप भी मिलते हैं; तु० हि० चवालीस, रा० चौवालीस ।
टुट्टइ-< त्रुटति; वढइ < वर्धते < वड्डइ > वढइ । [अथ शाल्मली प्रस्तार]
अजअ बेआसी अक्खरउ गुरु सत्तरि रविरेह ।
एक्कक्खर वढ गुरु घटइ दुदुइ लहुआ देह ॥१२१॥ [दोहा) १२१ शाल्मली प्रस्तार :
(छप्पय का) अजय (नामक भेद) ८२ अक्षरों से होता है, इसमें ७० गुरु तथा ११ (रवि) लघु होते हैं। एक. एक अक्षर बढ़ता जाय, गुरु घटे, तथा दो दो लघु दो (तो क्रमशः अन्य भेद होते हैं)।
टिप्पणी-बेआसी-< व्यशीति > बाईसं, पिशेल ६ ४४६ बासीइं (अर्धमा०), तु० हि० बयासी, रा० बियाँसी। सत्तरि-< सप्ततिः (दे० ऍहत्तरि ११७) ।
अजअ विजउ बलि कण्ण वीर बेआल विहण्णरु. मक्कलु हरि हर बंभ इंदु चंदण सुसुहंकरु । साण सीह सद्ल कुम्म कोइल खर कुंजरु मअण मच्छ तालंक सेस सारंग पओहरु ॥ ता कुंद कमलु वारण भसल सरहु जंगम सर बि लहइ । सुसरु समरु सारसु सरअ छप्पअ णाम पिंगलु कइ ॥१२२॥ मेरु मअरु मअ सिद्धि बुद्धि करअलु कमलाअरु, धवल मणउ धुअ कणउ किसणु रंजणु मेहाअरु । गिम्ह गरुड ससि सूर सल्ल णवरंग मणोहरु गअणु रअणु णरु हीरु भमरु सेहरु कुसुमाअरु, ता दिप्पु संख वसु सद्द मुणि णाअराअ पिंगलु कहइ ।
छप्पअ णाम एहत्तरिहि छंद आर पत्थरि लहइ ॥१२३॥ १२२-१२३. छप्पय छंद के इकहत्तर भेदों की नामावली
अजय, विजय, बलि, कर्ण, वीर, बेताल, बृहन्नल, मर्कट, हरि, हर, ब्रह्मा, इन्दु, चन्दन, शुभंकर, श्वा, सिंह, शार्दूल, कूर्म, कोकिल, खर, कुंजर, मदन, मत्स्य, ताटंक, शेष, सारंग, पयोधर, कुन्द, कमल, शरण, शरभ, जंगम, सुसर, समर, सारस, सर,-पिंगल ने ये छप्पय के नाम कहे हैं ।
मेरु, मकर, मद, सिद्धि, बुद्धि, करतल, कमलाकर, धवल, मन, ध्रुव, कनक, कृष्ण, रंजक, मेधाकर, ग्रीष्म, गरुड, शशि, सूर, शल्य, नवरंग, मनोहर, गगन, रत्न, नर, हीर, भ्रमर, शेखर, कुसुमाकर, द्विप, शंख, वस्तु, शब्द । मुनि नागराज १२१. C. अथ शाल्मली प्रस्तारः । बेआसी-A. वयासी, B. वेअसी । अक्खरऊ-A. अक्खरहि, B. अक्खरउ, C. अक्खरह, K. अक्खर । चल-C. चलइ; A. चढ, B. चढइ । घटइ-C. घलइ । दुदुइ-C. दुइ । देह-A. B. लेह, C. देहु । १२२१२३. विहण्णरु-C. विहण्णल, N. विहण्णउ । कुम्म-N. कुंभ । खर-N. खरु । सरहु-C. सुरहु । जंगम ... लहइ-C. अ अगह लुठ लहइ । किसणु-C. किसउणु । गरुङ-C. गरल । मणोहरु-C. पओहरु । गअणु-C. गअण अ । रअणु-C. रअणउ। हीरु-C. हारु । एहत्तरिहि-N. एहत्तरिहिं । छंद आर-N. छंद णाअराअ । लहइ-B. कट्ठइ, C. लहइ, K. लेहइ । १२२-१२३C. १२५-१२६ । ।
कहह ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org