________________
साङ्ख्यदर्शनम् [ साङ्ख्यदर्शनम् ]
Jain Education International
४
अथ साङ्ख्यमतप्रदर्शनायेदर्मुपदिश्यते । तत्र हिं ↑ प्रकृति: पुरुष: तत्संयोगश्च ↑ । सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः । ↑ तस्या एव वैषम्यावस्था परिणामः । यथा 1 * तस्याः प्रकृतेर्महानुत्पद्यते, महतोऽहङ्कारः * ततश्चाहङ्कारादेकादशेन्द्रियाणि पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, अपरं मनः । तथा तत एवाहङ्कारात् तमोबहुलात् पञ्च तन्मात्राणि, तद्यथा- - शब्दतन्मात्रम्, स्पर्शतन्मात्रम्, रूपतन्मात्रम्, रसतन्मात्रम्, गन्धतन्मात्र - मिति । एतेभ्यश्च यथाक्रमेण भूतानि आकाशवाय्वग्न्युदकभूमयः भूतसमुदायश्च शरीर - वृक्षादयः ।
सत्त्वादिलक्षणं वक्तव्यमिति चेत्; तदुच्यते - प्रसाद - लाघव
१. 'मप' A ॥ २. 11 एतदन्तर्गतः पाठः B नास्ति । "ततश्च यदृच्छामात्रत्वादङ्गीकृतपुरुषार्थयत्नार्थहानिः ।....। तस्य च हानौ प्रधान - पुरुष - संयोगत्रित्वपरिज्ञानार्थशास्त्रयत्ना[र्थ ] हानिरपि " - नयचक्रवृत्तिः पृ० १४ ॥ ३. “तमःसाम्या° B । " एतेषां या समावस्था सा प्रकृतिः किलोच्यते ।"षड्दर्शनसमुच्चय ३६ A ॥ ४. 11 एतदन्तर्गतः पाठः B नास्ति ॥ ५. ★★ एतत्स्थाने A प्रतावित्थं पाठः- महान् अहङ्कारः । तुलना — “प्रकृतेर्महांस्ततोऽहंकारस्तस्माद् गणश्च षोडशकः । तस्मादपि षोडशकात् पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि ॥२२॥”– सांख्यकारिका ॥ ६. पञ्च B नास्ति ॥ ७. च एकादशं मनः A ।। ८. तथैकादशाद् गणात् तमो° B । तुलना - "अभिमानोऽहंकारस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः । ऐन्द्रिय एकादशकस्तन्मात्रकपञ्चकञ्चैव ॥२४॥ सात्त्विक एकादशकः प्रवर्तते वैकृतादहंकारात् । भूतादेस्तन्मात्रः स तामसस्तैजसादुभयम् ॥२५॥ " - सांख्यका° । ९. शब्द रूप रस गन्ध स्पर्श । एतेभ्यश्च तथा क्रमेण भूतानि तथा पृथिव्याप्तेजोवाय्वाकाशादीनि भूतसमु B । तुलना- “तन्मात्राणि शब्द - स्पर्श-रूप-रस- गन्धाख्यानि '' - सांख्यका० माठरवृत्ति पृ० १० ॥ १०. प्रकाश प्रसा द° B | "प्रीत्यप्रीति -विषादात्मकाः प्रकाश-प्रवृत्ति - नियमार्थाः || १२||" - सांख्यका० ॥
१३
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
