________________
૨૦૮ આત્મજ્ઞાન અને સાધનાપથ
પોતાના શ્વાસોચ્છવાસના અવલંબને અંતર્મુખ થઈ, સતત પરિવર્તનશીલ શરીરધારાનું ને પછીથી ચિત્તધારાનું નિર્લિપ્તભાવે નિરીક્ષણ કરતાં રહીને, દ્રષ્ટાભાવના અભ્યાસનો આરંભ અને વિકાસ કરવાનો હોય છે. તેથી કોઈ પણ ધર્મ, મત કે પંથ સાથે તેને વિરોધ નથી.
નવા અભ્યાસીએ આ સાધનાની શરૂઆત કરવા પૂર્વે દશ દિવસની એકાદ શિબિરમાં જોડાઈ, નિષ્ણાતની દેખરેખ હેઠળ તેની પ્રારંભિક તાલીમ લેવી આવશ્યક હોવાથી, અહીં તેની વિગતોમાં ન ઊતરતાં માત્ર આછો પરિચય જ મેળવી લઈએ.
– વિપશ્યનાનાં ત્રણ અંગ
આ સાધના-પ્રક્રિયાનાં ત્રણ અંગ છે. બૌદ્ધ પરિભાષામાં તે શીલ, સમાધિ અને પ્રજ્ઞા તરીકે ઓળખાય છે.
શીલ અર્થાત યમ-નિયમ, અન્ય સર્વ યોગમાર્ગની જેમ શીલ આ સાધનાનો પાયો છે. આથી, શિબિરમાં જોડાનાર પ્રત્યેક સાધકે કમ-માં-કમ શિબિર પૂરતો તો હિંસા, જૂઠ, ચોરી, અબ્રહ્મ અને માદક પદાર્થોનો ત્યાગ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક કરવો પડે છે.
બીજું અંગ છે “સમાધિ'. યોગદર્શનની પરિભાષામાં “સમાધિ' શબ્દથી ધ્યાન પછીની ધાતા-બેયની એકતાવાળી અવસ્થા અભિપ્રેત છે, કિંતુ. વિપશ્યના-સાધનાની પરિભાષામાં, સજગ અને એકાગ્ર ચિત્તથી શ્વાસો
ચ્છવાસના અવલંબને કે શરીરમાં ચાલી રહેલી જીવરાસાયણિક પ્રક્રિયાઓના કારણે અંગેઅંગમાં થઈ રહેલી સ્કૂલ કે સૂક્ષ્મ સંવેદનાઓના અવલંબનેવર્તમાન ક્ષણની સચ્ચાઈને, નિરંતર, દીર્ધકાળ પર્યત ‘જોતા’ રહેવાની ક્ષમતાને ‘સમાધિ' કહે છે. ચિત્ત એકાગ્ર બને એટલું જ પર્યાપ્ત નથી; એ એકાગ્રતાની સાથે રાગ-દ્વેષ કે મોહનો કોઈ ભાવ ભળેલો ન હોવો જોઈએ અર્થાત્ સમાધિ સમ્યફ હોવી જોઈએ.
આથી, શિબિરના પ્રારંભમાં સાધકને તેના શ્વાસોચ્છવાસનું નિરીક્ષણ કરવાનું કામ સોંપવામાં આવે છે. શ્વાસ-ઉચ્છવાસની ગતિમાં ફેરફાર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
