Page Text
________________
જૈનદર્શનમાં મતિજ્ઞાન
૪૧
ભરણ્યદયનું અનુમાન તથા ભવિષ્યત શક્યોદયનું અનુમાન થાય છે. પણ એમની વચ્ચે તાદાભ્ય કે તદુત્પત્તિ સંબંધ નથી. નોંધવું જોઈએ કે જૈન તાર્કિકો તાદામ્ય કે તદુત્પતિ એ બે સંબંધોથી અતિરિક્ત એવા જે સંબંધોમાં અવિનાભાવ દેખે છે તે સંબંધોના મૂળમાં ખરેખર કાર્યકારણભાવ (તદુત્પત્તિસંબંધો રહેલો છે એ હકીકત સૂક્ષ્મ વિશ્લેષણથી પ્રગટ
થશે.૪૯
અનુમાનના પ્રકાર - બૌદ્ધ તાર્કિકો અને નૈયાયિકોની જેમ જૈન તાર્કિકો પણ . અનુમાનના સ્વાર્થનુમાન અને પરાર્થનુમાન એવા બે પ્રકારો સ્વીકારે છે. સ્વપ્રયોજનપરપ્રયોજનના આધારે આ બે પ્રકારો થાય છે. સ્વાર્થનુમાન એટલે પોતાને માટે અનુમાન'. સ્વાર્થાનુમાન સ્વપ્રતિપત્તિ માટે છે. તે કેવળ પોતાના બોધ યા નિશ્ચયનું કારણ છે. પરાર્થાનુમાન એટલે ‘બીજાને માટે અનુમાન', પરપ્રતિપત્તિ માટે પ્રયોજાતું અનુમાન.
હેતુલક્ષણ – બૌદ્ધ તાર્કિક હેતુનાં ત્રણ લક્ષણો માને છે- પક્ષધર્મત્વ, સપક્ષસ અને વિપક્ષવ્યાવૃત્તિ. નૈયાયિકો આ ત્રણ ઉપરાંત બીજાં બે લક્ષણો - અબાધિતવિષયત્વ અને અસત્પતિપક્ષત્વ - માની કુલ પાંચ લક્ષણો માને છે. જૈન તાર્કિકો બૌદ્ધ તાર્કિકો અને નૈયાયિકોના આ મતોનું ખંડન કરી દેતુનું એક જ લક્ષણ સ્વીકારે છે અને તે છે - અવિનાભાવ યા અન્યથાનુપપત્તિ.૫૧
હેતુપ્રકાર – અલંકદેવે સામાન્યત: હેતુના ઉપલબ્ધિ અને અનુપલબ્ધિ એ બે ભેદ કરી ઉપલબ્ધિના સ્વભાવ, કાર્ય, કારણ, પૂર્વચર, ઉત્તરચર અને સહચર એ છે પેટભેદો કર્યા છે. આચાર્ય હેમચંદ્ર હેતુના કુલ પાંચ પ્રકારો સ્વીકારે છે – સ્વભાવ, કારણ, કાર્ય, એકાર્યસમવાયી અને વિરોધી પર
હેત્વાભાસ - સદ્ધતુ ન હોવા છતાં જે હેતુ સદ્ધતુ જેવો દેખાય તે હેત્વાભાસ છે. નૈયાયિક હેતુના પાંચ લક્ષણો માને છે, એટલે તેમના મતે એકએક લક્ષણના અભાવમાં અસિદ્ધ, વિરુદ્ધ, અનૈકાન્તિક, કાલાત્યયાપદિષ્ટ અને પ્રકરણસમ એ પાંચ હેત્વાભાસ બને છે. જેનો હેતુનું કેવળ એક જ લક્ષણ – અન્યથાનુપપત્તિ માને છે, એટલે વસ્તુતઃ તેમના મતમાં અન્યથાનુપપત્તિના અભાવમાં હેત્વાભાસનો પણ સામાન્યત: એક જ પ્રકાર થાય છે અને તે છે અસિદ્ધ. પરંતુ અન્યથાનુપપત્તિનો અભાવ અનેક રીતે થાય છે એટલે તેના આધારે જૈનો મોટે ભાગે ત્રણ જ હેત્વાભાસ સ્વીકારે છે - અસિદ્ધ, વિરુદ્ધ અને અનૈકાન્તિક. પરંતુ અકલંક અને તેમના અનુગામી દિગંબર જૈન તાર્કિકોએ આ ત્રણ ઉપરાંત અકિંચિકર નામનો એક ચોથો હેત્વાભાસ સ્વીકાર્યો છે.
- અવયવો - નિયાયિકો ન્યાયવાક્ય(અનુમાન)ના પાંચ અવયવો સ્વીકારે છે – પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ (વ્યાપ્તિસહિત), ઉપનય અને નિગમન. મીમાંસકો ઉપનય અને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001269 |
| Book Title | Jain Darshanma Shraddha Matigyan ane Kevalgyanni Vibhavana |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | Bholabhai Jesingbhai Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan |
| Publication Year | 2000 |
| Total Pages | 72 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & Philosophy |
| File Size | 4 MB |