Page Text
________________
૧૦૮
પરિચ્છેદ ૬-૫૩
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩ અર્થાત્ આદિવાળું હોય તે કાર્ય તેથી મિત્ત્વમ્ આવું જ લક્ષણ કાર્યનું સ્વીકારીએ તો શું દોષ આવ ? પ્રાગભાવ ઉભયાન્તવાળો ન હોવાથી અનિત્ય નથી. તેથી વિપક્ષ નથી અને આદિવાળો નથી તેથી કાર્યત્વ પણ ત્યાં નથી. આ રીતે કાર્યવને વિપક્ષવ્યાપી માનવામાં કંઈ આંચ આવવાની નથી. તેથી કાર્યત્વની વ્યાખ્યા સવારસમવાય: ન કરતાં ગાલિબત્ત આવું જ લક્ષણ કાર્યત્વનું સ્વીકારો ને ?
ઉત્તર- યે તુ મિત્ત્વમેવ વાર્યત્વે તા=જો અમે કાર્યત્વની વ્યાખ્યા આવિમર્વ સાદિયુક્ત હોય તે કાર્ય એવી સ્વીકારીએ તો પ્રાગભાવ નિત્ય જ થવાથી વિપક્ષવ્યાપિતાને કંઈ કલંક ન આવે. પરંતુ “yāસી નિત્યપિ વાર્થવસ્તીત્વનૈઋત્તિ રચાત્, ર વિરુદ્ધમ્" પ્રધ્વંસ સાદિ છે પરંતુ અનંત છે. એટલે ઉભયાત્તાપલક્ષિત નથી, તેથી નિત્ય જ થશે. અર્થાત્ સપક્ષ જ થશે વિપક્ષ નહી બને. અને મિત્તે અર્થવાળું કાર્યત્વ વિપક્ષ એવા ઘટ-પટાદિમાં પણ વર્તે છે અને સપક્ષ એવા (એટલે કે નિત્ય એવા) પ્રધ્વસમાં પણ વર્તે છે. તેથી આ કાર્યત્વ હેતુ સપક્ષ-વિપક્ષ એમ ઉભયવૃત્તિ થવાથી “અનૈકાનિતક” હેત્વાભાસનું ઉદાહરણ થઈ જાય છે. પણ વિરુદ્ધ હેત્વાભાસનું ઉદાહરણ બનતું નથી. અને આ પ્રકરણ વિરુદ્ધ હેત્વાભાસનું ચાલે છે. તેથી મામિત્તે એવું કાર્યત્વ ન સ્વીકારતાં સ્થRUવા: પોતાના કારણમાં સમયવાયસંબંધથી રહેવાવાળું આવો અર્થ કાર્યત્નો કરવાથી પ્રધ્વસમાં આ હેતુ જતો નથી. કારણ કે પ્રધ્વસ એ અભાવ છે. તે સ્વરૂપસંબધથી વર્તે છે. તેથી ૩ ૪ પક્ષે શત્રે, વિપક્ષે પટાતૌ વ્યાપ્ય વર્તતે આ અર્થવાળો આ કાર્યત્વ હેતુ પક્ષ એવા શબ્દાદિમાં અને વિપક્ષ એવા ઘટાદિમાં વ્યાપીને વર્તે છે. જેથી પક્ષ-વિપક્ષ વ્યાપકતાને કોઈ બાધા આવતી નથી. (૧)
(૨) વિપક્ષેદ્દેશવૃત્તિ: પક્ષવ્યાપ વથ હવે વિરુદ્ધહેત્વાભાસના બીજા ભેદનું ઉદાહરણ સમજાવે છે. જે હેતુ પક્ષમાં સર્વત્ર વ્યાપક હોય, પરંતુ વિપક્ષમાં એકદેશમાં જ માત્ર વર્તતો હોય (અને એકદેશમાં ન વર્તતો હોય) તે બીજો વિરુદ્ધહેત્વાભાસ કહેવાય છે. જેમકે પક્ષ શબ્દઃ, સાધ્ય નિત્ય , હેતુ સામાન્યવત્તે સત્યસ્મવાદ્રિય-પ્રાઇવાન્ શબ્દ એ નિત્ય છે. સામાન્યવાન્ (શબ્દત્ય જાતિવાનું) હોતે છતે અમારા લોકો વડે બાલ્વેન્દ્રિયથી ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે તેથી. આ અનુમાનમાં શબ્દ નામનો જે પક્ષ છે. ત્યાં આ હેતુ સર્વત્ર વ્યાપકપણે વર્તે છે. કારણકે શબ્દ માત્ર શ્રોત્રેન્દ્રિયથી ગ્રહણને યોગ્ય છે. જો કે બધા જ શબ્દો શ્રોત્રેન્દ્રિયથી ગ્રહણ થાય જ એવો નિયમ નથી. કારણકે દૂર દૂર દેશોમાં બોલાતા શબ્દો, ભૂતકાળમાં બોલાયેલા શબ્દો અને ભાવિમાં બોલનારા શબ્દો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001268 |
| Book Title | Ratnakaravatarika Part 3 |
| Original Sutra Author | Vadidevsuri |
| Author | Kalyanbodhivijay |
| Publisher | Jain Dharm Prasaran Trust Surat |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 9 MB |