________________
: ર૭૨ :
નિäવવાદ: પ્રમાણે અમુક હોય ત્યાં અમુક હોવું જ જોઈએ એવા નિયમને વ્યાપ્તિ કહે છે. એ વ્યાપ્તિજ્ઞાનથી જે નિશ્ચય થાય તેને અનુમાન કહે છે. પર્વતમાં અગ્નિ છે. તેનું પ્રત્યક્ષ દર્શન થતું નથી, માટે તે અગ્નિનું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ નથી. જ્ઞાન. થાય છે તે સત્ય છે, માટે તે જ્ઞાન કરાવનાર પ્રમાણ તે અનુમાન છે ને તેથી થતું જ્ઞાન પ્રમાણભૂત છે.
ચા–અનુમાનનું ખડન– विशेषेऽनुगमाभावात् , सामान्य सिद्धिसाधनात् ॥ तद्वतोऽनुपपनत्वा-दनुमानकथा कुतः १ ॥
અનુમાનને પ્રમાણ ત્યારે જ માની શકાય કે જ્યારે નિયમગ્રહ-વ્યાતિજ્ઞાન યથાર્થ થઈ શકે, પણ તે જ સંભવતું નથી. રડામાંથી ને ભઠ્ઠીમાંથી નીકળતો ધૂમાડે રડાને અને ભઠ્ઠીન છે એટલે તેનાથી થતું જ્ઞાન તે રડાના અને ભઠ્ઠીના અગ્નિનું છે. ધૂમવિશેષ અને અગ્નિવિશેષને નિયમ પર્વતમાં નકામે છે. પર્વતીય ધૂમ અને પર્વતીય અગ્નિ છે જે ચાલુ છે તેને નિયમ પૂર્વે જા નથી એટલે તેથી અનુમાન પ્રવર્તે નહિ. સાધારણ રીતે ધૂમ છે માટે અગ્નિ છે એવું જ્ઞાન તે નકામું છે. અમે પણ માનીએ છીએ કે વિશ્વમાં ધૂમ અને અગ્નિ એ બને છે, તેને માટે અનુમાનની આવશ્યકતા નથી માટે અનુમાન પ્રમાણ નથી.
સ્થા–અનુમાન પ્રમાણની સિદ્ધિ. પર્વતમાં દૂરથી ધૂમાડે જેવાથી અગ્નિનું જ્ઞાન થાય છે એ નિઃશંક છે. એ થતાં વાસ્તવિક જ્ઞાનને જે ધૂમને અગ્નિના નિયમજન્ય ન માનીએ તે તેને માટે જરૂર નવી કલ્પના કરવી પડશે. બીજી સર્વ કલ્પનાઓ કરતાં ધૂમારિનના નિયમથી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
