________________
31
પ્રકાશઃ તરંગો કે કણો?
આકૃતિ નં. 2 (B) અને (C) માંના ત્રણેય આલેખ જોતાં સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાય છે કે P = P +P, થાય છે.
આવો જ એક પ્રયોગ પાણીની સપાટી ઉપર પ્રસરતા તરંગો માટે કરવામાં આવે છે.
આકૃતિ નં. - 3 માં બતાવ્યા પ્રમાણે તરંગના ઉદ્ભવ માટે એક વસ્તુને પાણીની સપાટી ઉપર મૂકી, તેને ઇલેક્ટ્રિક મોટર વડે ઉપર નીચે આંદોલન આપતાં, તે વસ્તુના સ્થાનથી પાણીની સપાટી ઉપર વર્તુળાકાર તરંગો ઉત્પન્ન થાય છે. તેનાથી બરાબર થોડે દૂર જમણી બાજુ, બે સ્લિટો છે, જેની મધ્યસ્થ રેખા પાણીની સપાટીમાં રહે છે. તેની પાછળના ભાગમાં, તરંગની ખોજ કરવા માટે x દિશામાં ખસેડી શકાય તેવું ખોજકયંત્ર છે. (detector) છે. આ યંત્ર પોતાની ઉપર આપાત થતા તરંગનું સંપૂર્ણ શોષણ કરે છે અને પોતાના ઉપર આપાત થતા તરંગના કંપવિસ્તારને અને તીવ્રતાને માપે છે. - આ પ્રયોગ પણ ત્રણ તબક્કામાં થાય છેઃ (1)બંને સ્લિટો ખુલ્લી રાખીને ખોજકયંત્ર વડે જુદી જુદી જગ્યાએ તરંગની તીવ્રતા માપતાં તેનાં પરિણામોનો આકૃતિ નં. -3 (C) માં બતાવ્યા પ્રમાણેનો આલેખ મળે છે. (2) સ્લિટ નં. -1 ને બંધ કરી, સ્લિટ નં. -2વડે મળતી, તરંગની તીવ્રતાનો આલેખ આકૃતિ નં. 3 (B) માં ,વડે રજૂ થાય છે. તે જ રીતે (3) સ્લિટ નં. -2 ને બંધ કરી, સ્લિટ નં. -1 વડે મળતી તરંગ-તીવ્રતાનો આલેખ આકૃતિ નં. 3 B)ના 1,વડે રજૂ થાય છે.
એક સ્લિટના આલેખ પ્રમાણે, કણો અને તરંગો, બંનેની વર્તણૂક એકસરખી જણાય છે. જ્યારે બંને સ્લિટોની સંયુક્ત બાબતમાં, કણો અને તરંગો, એકબીજાથી જુદા પડે છે. તરંગોની તીવ્રતા I, I, અને , ના સાદા સરવાળાથી મળતી નથી એટલે કે બંને સ્લિટોથી મળતી અસરો એકબીજાથી સ્વતંત્ર નથી. આ અર્થમાં અહીં વ્યતિકરણ ઉદ્ભવે છે.
ઇલેક્ટ્રોન સાથેનો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે :
અહીં ઇલેક્ટ્રોન ગરમ થયેલા ટંગસ્ટન ધાતુના તારમાંથી ઉત્સર્જન પામે છે. ઇલેક્ટ્રોન આ રીતે ઉત્સર્જન પામે છે ત્યારે ખરેખર કણ તરીકે વર્તે છે. તથા ઉત્સર્જન કર્યા પછી તેમના પર વીજ કે ચુંબકીય ક્ષેત્ર લગાડી, તેનું વિચલન કરી શકાય છે. વળી તેઓ કોઈ ખોજક યંત્ર (detector) વડે નોંધાય છે ત્યારે, ખોજકતંત્રમાં ધબકાર (pulse) પણ ઉત્પન્ન કરે છે. હવે તે જ ઇલેક્ટ્રોન જ્યારે જ્યારે આકૃતિ નં. 4માં બતાવ્યા પ્રમાણે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
