________________
171
ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીત અને તેનું વૈજ્ઞાનિક રહસ્ય
હાર્મોનિયમની કી દબાવતાં જે જુદી જુદી આવૃત્તિવાળા ધ્વનિતરંગો મળે છે તેના ઉપરથી “સ્વરાંતલ' interval) નામનું પદ યોજવામાં આવ્યું છે. સંગીતમાં આ “સ્વરાંતલ' (interval) ખૂબ જ અગત્યની રાશિ છે. સ્વરાંતલ જુદી જુદી આવૃત્તિવાળા ધ્વનિની આવૃત્તિઓનો તફાવત દર્શાવે છે. આ માટે આપણે પિયાનો / હાર્મોનિયમની બકી બોર્ડના સ્વરાંતળોનો અભ્યાસ કરીએ. ઉપરની આકૃતિમાં હાર્મોનિયમનો એક ઑકટેવ (અષ્ટક) સ્વરસપ્તક બતાવ્યું છે. જે તે “કી' દબાવવાથી ઉત્પન્ન થતા ધ્વનિની આવૃત્તિ આકૃતિમાં દર્શાવી છે. આપણે અહીં જોઈ શકીશું કે જો આપણે પિયાનોની પાસે પાસેની કી દબાવીશું તો તે બે ધ્વનિ માટેનો સ્વરાંતલ (interval) નાનો હશે. તે જ પ્રમાણે એકબીજાથી દૂરની “ક” દબાવીશું તો તે બે ધ્વનિ વચ્ચેનો સ્વરાંતલ interval) મોટો બને છે એટલે આપણે સહેજે માની લઈએ કે બે ધ્વનિની આવૃત્તિના તફાવત ઉપરથી સ્વરાંતલ નક્કી થાય છે પરંતુ આ વાત સંપૂર્ણ સાચી નથી. વાસ્તવમાં આવૃત્તિઓના ગુણોત્તરથી સ્વરાંતલ નક્કી થાય છે. ઉપર બતાવેલ સ્વરસપ્તક | ઓક્ટવમાંના સ્વરાંતલો નીચે બતાવ્યા પ્રમાણે નક્કી થયેલ છે.
978
10/9
16/15
9/8
10/9
9/8
16/15
fa
t
sol |
la
૬
i નિ
--1578
------2011
IT
આ તો માત્ર નમૂનો જ છે. આવા ઘણા ઘણા સ્વરાંતલો જુદી જુદી આવૃત્તિઓના ગુણોત્તરોના આધારે નક્કી કરી શકાય છે. આવા થોડાક સ્વરાંતળોને પાશ્ચાત્ય સંગીતમાં વિશેષનામ આપવામાં આવ્યા છે તે પૃ. 173 પરના કોષ્ટકમાં બતાવવામાં આવ્યા છે. અલબત્ત, આ નામો પાશ્ચાત્ય સંગીત માટે છે તેમ છતાં ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતમાં પણ આ નામોને સ્થાને તેને આનુષંગિક “કી' (પિયાનોની), સ્વરો તથા આવૃત્તિના ગુણોત્તર પણ બતાવવામાં આવ્યા છે.
ટૂંકમાં, બે સ્વરોની આવૃત્તિના ગુણોત્તરનું જ અહીં ખરું મહત્ત્વ છે. આવી જ એક
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
