________________
170
૦ ૩ =
256
सा
do
-
रि
288
रि
re
4 છે.
320
Jain Education International
| F
fa
3411
FL
G
sol
4
384
Fo
sol
જૈનદર્શનનાં વૈજ્ઞાનિક રહસ્યો
ध
la
[]
4262
C
do'
नि સા''
ભક
480 512
એ ધ્વનિમાં, વિચિત્ર અથવા તો અદ્ભુત કહી શકાય તેવી શક્તિ હોય છે.
સંગીતનું પોતાનું આગવું ભૌતિકશાસ્ત્ર છે. સંગીતકાર ધ્વનિશાસ્ત્રનો જાણકાર હોય અથવા ધ્વનિશાસ્ત્રી પોતે સંગીતકાર હોય તો સોનામાં સુગંધ ભળે.
For Private & Personal Use Only
|r"
do'
સંગીતમાં જુદી જુદી આવૃત્તિવાળા અને જુદી જુદી પ્રબળતાવાળા અનેક ધ્વનિઓનું સુનિયોજિત મિશ્રણ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે. હાર્મોનિયમ કે પિયાનોની જુદી જુદી ‘કી’ (key) દબાવાતાં આપણને સહેજે ખ્યાલ આવી જાય છે કે દરેક ‘કી’ દબાવતી વખતે તેમાંથી નીકળતો ધ્વનિ બીજી ‘કી’ના ધ્વનિથી તદન ભિન્ન પ્રકારનો હોય છે. ધ્વનિના તીણાપણા કે ઘેરાપણાના અનુભવ પરથી સંગીતકારને ખ્યાલ આવી જાય છે કે ક્યો સ્વર ઉચ્ચ છે અને કયો સ્વર નીચો છે. હાર્મોનિયમની દરેક ‘કી’ (key) ચોક્કસ આવૃત્તિ/કંપસંખ્યા(ફ્રિક્વન્સી)વાળો ધ્વનિ પેદા કરે છે. તે ઉપર દર્શાવ્યું છે.
ઉપર બતાવેલ ‘કી’ બોર્ડમાં ફક્ત એક જ સ્વરસપ્તક બતાવવામાં આવ્યું છે. આ સ્વરસપ્તકને અંગ્રેજીમાં ઑફ઼્ટવ (octave - અષ્ટક) કહે છે. તેમાં C, D, E, F, G, A, B, C વગેરે સામાન્ય સંજ્ઞા તરીકે બતાવવામાં આવ્યા છે. જ્યારે તેની નીચે લખેલ do, re mi, fa, sol, la, ti, do' વગેરે સંજ્ઞા પાશ્ચાત્ય સંગીત પ્રમાણે આપવામાં આવી છે. જ્યારે સા, ર, ગ, મ, વ, ધ, નિ, સા સંજ્ઞા ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીત પ્રમાણે બતાવવામાં આવી છે અને છેક નીચે દર્શાવેલ અંકો તે સ્વર પેદા થાય ત્યારે તેની કેટલી કંપસંખ્યા/આવૃત્તિ હોય છે તેનો નિર્દેશ કરે છે. ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીત અને સંસ્કૃત સાહિત્યમાં આ સાતેય સ્વરોને વિશિષ્ટ નામ આપવામાં આવ્યાં છે. सा ને પત્ન, રિ ને ૠષમ, 1 ને ગાન્ધાર, મૈં ને મધ્યમ, પ ને પન્ગ્વન, થ ને ધૈવત, નિ ને નિષાવ કહે છે.
આપણે ઉપરના કોષ્ટકમાં જોઈ શકીશું કે એક સ્વરસપ્તક પછીના બીજા સ્વરસપ્તકમાં તેના તે જ સ્વરની આવૃત્તિ/કંપસંખ્યા બમણી થઈ જાય છે. દા.ત. સા ની કંપસંખ્યા 256 છે. જ્યારે બીજા સ્વરસપ્તકની શરૂઆતના સા' ની કંપસંખ્યા 512 છે.
www.jainelibrary.org
