________________
૧૧૩
“અનેકાન્તવાદ પામતું જ નથી. એકાત્તે નિત્ય છે એમ કહે છે. પ્રતિસમયે થતા અને દેખાતા પર્યાયોને કાલ્પનિક અને અવાસ્તવિક કહે છે.
પ્રશ્ન- [૨૯] બીજા દર્શનશાસ્ત્રીઓ શું માને છે ?
ઉત્તર- બૌદ્ધદર્શનકાર દ્રવ્ય જેવું કોઈ ધ્રુવતત્ત્વ છે જ નહીં. માત્ર ક્રમશ: આવતી પર્યાયોની ધારા જ છે. અને તેથી સર્વ વસ્તુઓ ક્ષણિક છે એમ માને છે.
વેદાન્તદર્શન સર્વદ્રવ્યો આભાસમાત્ર(અવિદ્યા) રૂપ છે અને એક બ્રહ્મ એ જ સત્ય છે એમ માને છે ઈત્યાદિ.
પ્રશ્ન- [૩૦૦] ગુણ અને પર્યાય એ શું છે ?
ઉત્તર- દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ છે. તે સ્વરૂપ બે જાતનું છે. (૧) દ્રવ્યની સાથે કાયમ રહેવા વાળું અને (૨) દ્રવ્યોની સાથે ક્યારેક રહેવા વાળું. જે સ્વરૂપ દ્રવ્યની સાથે કાયમ રહેવા વાળું છે. તેને સહવર્તી ધર્મ કહેવાય છે તે ગુણ છે. અને જે સ્વરૂપ દ્રવ્યની સાથે ક્યારેક વર્તે છે તે ક્રમવર્તીધર્મ છે. તેને પર્યાય કહેવાય છે. સંક્ષેપમાં સહવર્તી ધર્મ તે ગુણ અને ક્રમવર્તીધર્મ તે પર્યાય સમજવો.
પ્રશ્ન- [૩૦૧] ગુણ અને પર્યાય દ્વષ્ટાન્ત સાથે સમજાવો.
ઉત્તર- આત્મા એ દ્રવ્ય છે. જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર અને વીર્ય એ આત્માની સાથે સદાકાળ સહવર્તીધર્મ હોવાથી ગુણ છે અને તે ગુણોની હાનિ-વૃદ્ધિ એ (ક્ષાયોપથમિક ભાવના) પર્યાયો છે અને દેવ-નારકાદિ અવસ્થાઓ એ (ઔદયિક ભાવના) પર્યાયો છે. એ જ રીતે સુવર્ણ એ અજીવદ્રવ્ય છે. તેમાં રહેલા વર્ણ-ગંધાદિ તે ગુણો છે. અને કડુકુંડળાદિ પર્યાયો છે. ન પ્રશ્ન- [૩૦૨] આ ગુણો અને પર્યાયોનો આધાર કોણ ?
ઉત્તર- આધાર દ્રવ્ય છે. દ્રવ્યમાં ગુણ-પર્યાયો વર્તે છે. આ પ્રશ્ન- [૩૩] કોથળીમાં રૂપીયા છે. પેટીમાં કપડાં છે. ઘડામાં પાણી છે. તેની જેમ દ્રવ્યમાં શું ગુણો વર્તતા હશે ?
ઉત્તર- ના, ઉપરનાં ત્રણે દૃષ્ટાન્તો ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યનાં છે. એક દ્રવ્ય આધાર છે અને બીજા દ્રવ્ય આધેય છે. વળી તે બે દ્રવ્યોની વચ્ચે સંયોગ સંબંધ છે. અંદર રહેલું આધેય દ્રવ્ય. તે આધાર દ્રવ્યના
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
