________________
પરંતુ આ લાગેલાં કર્મોમાંથી જેમનો વિપાકકાળ આવે છે તે કર્મો પોતાનાવિપાકને આપી ખરી પડે છે અને ચાલુ નવી કાષાયિક પ્રવૃત્તિને કારણે નવાં કર્મો જીવને લાગે છે. આમ પ્રત્યેક ક્ષણે કર્મોના ખરી પડવાની અને લાગવાની બંને ક્રિયાઓ ચાલ્યા જ કરે છે. અને આ રીતે સામાન્યપણે કોઈ ને કોઈ કર્મ તો અનાદિ કાળથી જીવને લાગેલું જ હોવાથી કર્મને કે કર્મબંધને અનાદિ કહ્યો છે. પરંતુ વિશેષ વિશેષ કર્મો તો કાષાયિક પ્રવૃત્તિને કારણે નવાં નવાં બંધાતા જ રહે છે એટલે એ દૃષ્ટિએ કર્મબંધને આદિ પણ છે જ એમ કહ્યું છે. આ રીતે કર્મબંધ અનાદિ પણ છે અને સાદિ પણ છે. કર્મબંધ સાદિ હોઈ તેનો અંત કરી શકાય છે. (શ્લો.૨૧)
દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય (ક્રિયા) એત્રણ પદાર્થોવિશે ન્યાય–વૈશેષિક દર્શનનો મત એવો છે કે ગુણ અને ક્રિયા બંને દ્રવ્યમાં રહેતાં હોવા છતાં દ્રવ્ય અને ગુણનો આત્યંતિક ભેદ છે તેમજ દ્રવ્ય અને ક્રિયાનો પણ આત્યંતિક ભેદ છે. ઉદાહરણાર્થ, ન્યાય-વૈશેષિક મતે આત્મદ્રવ્ય કૂટસ્થનિત્ય છે, આત્યંતિકપણે અપરિવર્તિષ્ણુ છે. પરંતુ તેના ગુણો જ્ઞાન, સુખ,દુઃખ આદિ તો પરિવર્તનશીલ છે. જેના ગુણો પરિવર્તનશીલ હોય તે દ્રવ્ય તેમના પરિવર્તનોથી સાવ અસ્પૃષ્ટ કેવી રીતે રહી શકે ? ફૂટસ્થનિત્ય કેવી રીતે રહી શકે? આ મુશ્કેલીમાંથી માર્ગ કાઢવા તેમણે સમવાયસંબંધની કલ્પના કરી અને કહ્યું કે આ બધા સુખાદિ ગુણો પોતપોતાનાં નિમિત્તકારણોથી ઉત્પન્ન થઈ ફૂટસ્થનિત્ય આત્મામાં સમવાયસંબંધથી રહે છે. આમ દ્રવ્યથી તદ્દન ભિન્ન ગુણો કે ક્રિયાઓ ઉત્પન્ન થઈ સમવાયસંબંધથીદ્રવ્યમાં રહે છે એટલું જ માત્ર. જૈન ચિંતકોએ ન્યાય—વૈશેષિકોની આ માન્યતાનું ખંડન કરી દ્રવ્ય અને ગુણ તેમજ દ્રવ્ય અને ક્રિયા વચ્ચે ભેદાભેદની સ્થાપના કરી. તેમણે કહ્યું કે દ્રવ્ય અને ગુણ કે ક્રિયા વચ્ચે ભેદાભેદ છે; ભેદ એ અર્થમાં કે તેમનાં લક્ષણોનો ભેદ મનથી કરી શકાય છે અને અભેદ એ અર્થમાં કે તેમને જુદાં કરી જુદા જુદા દેશોમાં મૂકી શકાતા નથી. વળી, વૈશેષિકોની સમવાયની માન્યતાનું પણ જૈનોએ ખંડન કર્યું છે. બીજું, જૈન ચિંતકોએ સ્વીકાર્યું છે કે જીવદ્રવ્ય અને પુદ્ગલદ્રવ્યમાં ગતિ કરવાની શક્તિ સ્વાભાવિક હોવા છતાં તેમને ગતિ કરવા માટે કોઈ માધ્યમરૂપ સહાયક કારણની જરૂર છે. ઉદાહરણાર્થ, માછલીમાં ગતિ કરવાની શક્તિ સ્વાભાવિક હોવા છતાં તેને ગતિ કરવા માટે પાણીરૂપ માધ્યમની જરૂર છે. જીવદ્રવ્ય અને પુદ્ગલદ્રવ્યને ગતિમાં સહાય કરનારું દ્રવ્ય છે ધર્મદ્રવ્ય.
Jain Education International
२४
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org