________________
૨૦૨ [ સિદ્ધસેન શતક
થોડાં મૂળભૂત દ્રવ્યો અને તેના પર્યાયો (અવસ્થાઓ) – વિશ્વ ગમે તેટલું વૈવિધ્યમય લાગતું હોય, પણ તેનો નિચોડ આટલો જ છે. દ્રવ્યમાં ગુણ હોય છે. વસ્તુત: ગુણ પણ દ્રવ્યની એક અવસ્થા જ છે. આથી જ દિવાકરજીએ અહીં દ્રવ્ય અને પર્યાય એમ બેનો જ ઉલ્લેખ કર્યો છે.
દ્રવ્યો, દ્રવ્ય તરીકે કાયમ રહેતા હોવા છતાં તેમની અંદર પલટા આવ્યા કરે છે. દ્રવ્ય ધ્રુવ – અચળ છે, પરંતુ ગુણ-અવસ્થાના પરિવર્તન અનુભવતું હોવાથી તેને ઉત્પત્તિ-નાશ પણ હોય છે.
આ બે સિદ્ધાંતો ભગવાન મહાવીરના તત્ત્વવિચારના કેન્દ્રમાં છે, એ તેમના દર્શનની વિશેષતા પણ છે. દિવાકરજી કહે છે કે વર્ધમાનનું શાસન સદા વર્ધમાન છે અને સંપૂર્ણ છે. જગતના સમસ્ત પદાર્થોને ઓળખવાની ચાવી આ બે સિદ્ધાંતો છે. આપણી સામે કેટલાંક દ્રવ્યો/પદાર્થો છે, તેના ગુણધર્મો છે અને તે દ્રવ્યની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ છે. ઉત્પત્તિ અને નાશ એ બીજું કંઈ નથી, દ્રવ્યના ગુણ અને અવસ્થામાં આવેલું પરિવર્તન છે. દ્રવ્ય તો ધ્રુવ છે, સનાતન છે. પરંતુ ગુણ-પર્યાય કંઈ દ્રવ્યથી જુદા નથી, માટે ઉત્પત્તિ અને નાશ પણ અંતે તો દ્રવ્યનાં જ થયા. આમ, આ સિદ્ધાંત વિશ્વના એકેએક પદાર્થને લાગુ પડે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
