________________
આધ્યાન, સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય આ પાંચ પ્રકારે યોગબિન્દુ ગ્રંથમાં યોગનું વર્ણન કર્યું છે. મૈત્રી પ્રમોદ કરુણા અને માધ્યમ્ય આ ભાવનાઓથી ભાવિત બનેલા અને પોતાની યોગ્યતા અનુસાર ઉચિત પ્રવૃત્તિનું નિયમે કરી આચરણ કરનારા જીવોનું શાસ્ત્રાનુસારી છવાદિ પદાર્થોનું ચિંતન છે તેને અધ્યાત્મ કહેવાય છે. આ જ અધ્યાત્મનો દિવસે દિવસે ચિત્તની રાગાદિ પરિણતિના વધતા એવા નિરોધપૂર્વકનો જે અભ્યાસ છે - તેને ભાવના કહેવાય છે. પ્રશસ્ત એક જ વિષયના અતિશય સૂક્ષ્મધર્મના ચિંતનમાં ઉપયુક્ત સ્થિર દીપક જેવા ચિત્તને આધ્યાન કહેવાય છે. અજ્ઞાનમૂલક અનાદિકાળની, પદાર્થોમાં ઈષ્ટત્વ કે અનિષ્ટત્વ માનવાની પ્રવૃત્તિને રોકીને શુભાશુભ પદાર્થોમાં એકસરખાપણું ભાવવું તેને સમતા કહેવાય છે અને મનના સંકલ્પવિકલ્પ તથા શરીરની બાહ્યભાવ પ્રત્યેની સમ્બદ્ધતાનો જે નિરોધ છે, તેને વૃત્તિક્ષય કહેવાય છે. અધ્યાત્માદિ આ પાંચ યોગનું સ્વરૂપ યોગબિન્દુ ગ્રન્થમાં વિસ્તારથી વર્ણવ્યું છે. અહીં તો એને સામાન્ય પરિચય કરાવ્યો છે. સામાન્ય રીતે અધ્યાત્મ અને ભાવના આ બે યોગનો સમાવેશ અહીં સ્થાન અને ઊર્ણ યોગમાં કર્યો છે. આધ્યાનયોગનો સમાવેશ આલમ્બન યોગમાં કર્યો છે. અને સમતા તથા વૃત્તિસંક્ષય નામના યોગનો સમાવેશ અનાલંબનયોગમાં થાય છે.
દેશથી કે સર્વથા ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થયા વિના સ્થાનાદિ યોગની પ્રાપ્તિ થતી નથી – એનો અર્થ એવો નથી કે પાંચમા-છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકને નહિ પામેલા એવા જીવોની સ્થાનાદિ યોગની પ્રવૃત્તિ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
