________________
૯
Jain Education International
પ્રાચીન-વિધાકળાની સામગ્રી
(૧) પ્રાચીન કળા અને વિદ્યાની સામગ્રીનું જતન
અણસમજુને પારસમણિ મળ્યો; એણે કાચનો કટકો માનીને એને ફેંકી દીધો. સમજુને ખાણમાંથી નીકળેલો ઘાટ-રૂપ વગરનો કાચો હીરો મળ્યો; એનું સાચું મૂલ્ય પારખીને એણે એને સાચવી લીધો. અંગ્રેજોના શાસનકાળ પહેલાંનું શિલ્પ-સ્થાપત્ય તરફનું આપણું વર્તન અને એ કાળ દરમિયાન આપણા દેશમાંની એ જ સાંસ્કૃતિક તેમ જ પુરાતત્ત્વ અને કળાને લગતી પ્રાચીન સામગ્રીનું ખેડાણ, અધ્યયન અને મૂલ્યાંકન કરનારા અંગ્રેજો વગેરે પાશ્ચાત્યોનું વર્તન એ બે વચ્ચે એવો જ ફેર દેખાય છે.
એક વખત એવો હતો, જ્યારે ખંડિત શિલ્પસ્થાપત્યના પ્રાચીન અને કળામય પુરાતત્ત્વના અવશેષોને આપણે ગામ, નગર કે ઉદ્યાનની ખાલી મફતની જગ્યા રોકનારા માનતા હતા, અને એને કોઈ ઉઠાવી જાય તો એથી ઊલટા રાજી થતા હતા; એટલું જ નહીં, આવાં હજારો પુરાતત્ત્વીય સ્થાપત્યોને ભાંગી-ભાંગીને એનાં ઈંટ-પથ્થરોનો ઉપયોગ ઘરના કે વાડા-વંડીના ચણતરકામમાં ક૨વાની સામે પણ આપણે કોઈ વાંધો ઉઠાવતા ન હતા ! આબૂની તળેટીમાં વસેલી ચંદ્રાવતી નગરી સંગેમરમરનાં કળામય શિલ્પ-સ્થાપત્યો માટે વિખ્યાત બની હતી. એનો વિનાશ થયા પછી, વધુ નહીં તો છેલ્લા એકાદ સૈકામાં જ, એના કળામય પુરાતન અવશેષોને તોડીતોડીને લોકો એના પથ્થરોને એવી રીતે ઉઠાવી ગયા, કે અહીં કોઈ આવી સોહામણી નગરી હતી એવો ખ્યાલ આપી શકે એવી એંધાણીઓ અત્યારે ભાગ્યે જ રહેવા પામી છે ! આ નગરીની એક શ્વેત આરસની વિશાળ કળામય ઊભી (ખડ્ગાસન) ખંડિત જિનપ્રતિમા આજે વિદેશમાં (ઝુરીચમાં) ભારતીય મૂર્તિકળાનો એક કીમતી નમૂનો અને એના અધ્યયન માટેનું એક મહત્ત્વનું સાધન બનીને સચવાઈ છે. પુરાતત્ત્વના આવા જૈન તેમ જ અન્ય કળામય અવશેષો પ્રત્યેની આપણી ઉપેક્ષાના આવા તો જોઈએ તેટલા દાખલાઓ દેશભરમાંથી મળી શકે એમ છે. એ તો સારું થજો હિંદના તે વખતના વાઇસરૉય લૉર્ડ કર્ઝનનું, કે એમણે પુરાતત્ત્વના અવશેષો માટે ખાસ કાયદો ઘડાવીને અને એનો સખ્તાઈપૂર્વક અમલ કરાવીને આવા કીમતી અને કળામય તેમ જ ઐતિહાસિક મહત્ત્વ ધરાવતા
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
