________________
પ્રાકૃતાદિનું અધ્યયન
(૧) પ્રાકૃત અને લોકભાષાઓના અધ્યયનનું મહત્ત્વ
ભગવાન મહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધ ભારતીય જીવનમાં ક્રાંતિકારી પરિવર્તન લાવીને યુગપલટો કરવાનો જે મહાપુરુષાર્થ કર્યો હતો, અને એમ કરતાં જે અનેક નવીનવી પ્રવૃત્તિઓનો સમાદર કર્યો હતો, એમાં લોકભાષાની પ્રતિષ્ઠાનો પણ સમાવેશ થતો હતો. અહિંસાના આ પુરસ્કર્તાઓની પહેલાં સંસ્કારી ઉચ્ચ વર્ગની તેમ જ ધર્મશાસ્ત્રોની એકમાત્ર ભાષા સંસ્કૃત જ લેખાતી હતી; લોકભાષાનું કોઈ વિશેષ મૂલ્ય ન હતું. પણ યુગ પલટાયો અને લોકભાષામાં ધર્મશાસ્ત્રોની રચના થવા લાગી. લોકભાષાની આવી પ્રતિષ્ઠા કરવાનું કામ શ્રમણ-સંસ્કૃતિને ફાળે જાય છે, અને એમાં તે કાળે જેન અને બૌદ્ધ બંને ધર્મોએ સમાન રીતે ફાળો આપ્યો હતો.
આપણા જાણીતા વિદ્યાસેવી શ્રીયુત અગરચંદજી નાહટા અને શ્રી ભંવરમલજી નાહટાએ સંપાદિત કરેલ “જ્ઞાનસાગર-ગ્રંથાવલી' પુસ્તક થોડા વખત પહેલાં પ્રગટ થયું છે. એમાં ઓગણીસમી સદીના અધ્યાત્મપ્રેમી શ્રી જ્ઞાનસાગરજીની લોકભાષાની કાવ્યકૃતિઓનો સંગ્રહ અપાયો છે. તેની પ્રસ્તાવના (પ્રાકુકથન) ભારતના આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્વાન શ્રી રાહુલ સાંકૃત્યાયને (તા. ૩૧-૮-૧૯૫૨) લખી છે. એમાં જૈનોએ લોકભાષાના ખેડાણ તેમ જ સાચવણી માટે જે પ્રયત્ન કર્યો છે, તેનું થોડુંક વર્ણન છે. પ્રાકૃત, પાલિ અને અપભ્રંશ વચ્ચેનો ભેદ સમજાવતાં તેમ જ આ કાર્યમાં જેનોએ આપેલ ફાળાનો કંઈક ખ્યાલ આપતાં શ્રી રાહુલજી આરંભમાં જ લખે છે –
જ્ઞાનસાગર-ગ્રંથાવલી પ્રગટ કરીને નાહટાજીએ હિન્દી સાહિત્ય ઉપર મોટો ઉપકાર કર્યો છે. ખરી રીતે હિંદીની અખંડ પરંપરાની જેટલી રક્ષા જૈનોએ કરી છે, એટલી જો ન કરી હોત તો હિંદી ભાષા અને એના સાહિત્યના વિકાસનું આપણું જ્ઞાન બહુ અધૂરું રહેત. એક સમય એવો હતો, જ્યારે આપણા દેશના વિદ્વાનો હિન્દી ભાષાની ઉત્પત્તિ સીધી સંસ્કૃતમાંથી થયાનું માનતા હતા; પછી એ બેની વચ્ચેની કડી તરીકે તેઓ પાલી-પ્રાકૃતને માનવા લાગ્યા. હવે વિદ્વાનો એ નિષ્કર્ષ ઉપર પહોંચ્યા છે કે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
