SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 151
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ प्रमेवरत्नमालायां बालव्युत्पत्यर्थं तत्त्रयोपगम इत्यादिना शास्त्रेऽभ्युपगतमेवोदाहारणादित्रयमुप - १०८ -दर्शयति दृष्टान्तो द्वेधा - अन्वय- व्यतिरेकभेदात् ॥४३॥ दृष्टी अन्तो साध्यसाधनलक्षणौ धर्मों अन्वयमुखेन व्यतिरेकद्वारेण वा यत्र स - दृष्टान्त इत्यन्वर्थसञ्ज्ञाकरणात् । स द्वेधैवोपपद्यते तत्रान्वयदृष्टान्तं दर्शयन्नाह - साध्यव्याप्तं साधनं यत्र प्रदर्श्यते सोऽन्वयदृष्टान्तः ॥ ४४ ॥ साध्येन व्याप्तं नियतं साधनं हेतुर्यत्र दर्श्यते व्याप्तिपूर्वक तयेति भावः । द्वितीय भेदमुपदर्शयति साध्याभावे साधनाभावो यत्र कथ्यते स व्यतिरेकदृष्टान्तः ॥ ४५ ॥ असति असद्भावो व्यतिरेकः । तत्प्रधानो दृष्टान्तो व्यतिरेकदृष्टान्तः । है; क्योंकि वाद में तो व्युत्पन्न पुरुषों का ही अधिकार होता है । बाल व्युत्पत्ति के लिए उन तीनों को स्वीकार किया गया है, अतः शास्त्र में स्वीकृत उदाहरणादिक तीनों अवयवों का स्वरूप दिखलाते हैंसुत्रार्थ -- दृष्टान्त दो प्रकार का है-अन्वय दृष्टान्त और व्यतिरेक दृष्टान्त ॥ ४३ ॥ जहाँ पर साध्य साधन लक्षण वाले दो धर्मं अन्वय या व्यतिरेक रूप से देखे जाँ, वह दृष्टान्त है, इस प्रकार की अर्थ का अनुसरण करने - वाली संज्ञा जानना चाहिए। वह दृष्टान्त दो प्रकार का ही युक्त है । अन्वय दृष्टान्त को दिखलाते हुए कहते हैं सूत्रार्थ - साध्य के साथ जहाँ साधन की व्याप्ति दिखाई जाती है, - वह अन्वय दृष्टान्त है ॥ ४४ ॥ ( जन्य, जनकादि भाव रूप ) साध्य से व्याप्त अविनाभाव से निश्चित साधन व्याप्ति पूर्वक जहाँ दिखलाया जाता है, यह भाव है । ( धूम और जल की व्याप्ति नहीं है; क्योंकि वहाँ जन्य, जनक भाव नहीं है ) । दूसरे भेद को दिखलाते हैं सूत्रार्थ - साध्य के अभाव में जहाँ साधन का अभाव कहा जाता है, वह व्यतिरेक दृष्टान्त है ।। ४५ ।। साध्य के अभाव में साधन का अभाव व्यतिरेक है । व्यतिरेक प्रधान १. हेतुसत्त्वे साध्यसत्त्वमन्वयः । २. साध्याभावे हेत्वभावो व्यतिरेकः । Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.001131
Book TitlePrameyratnamala
Original Sutra AuthorShrimallaghu Anantvirya
AuthorRameshchandra Jain
PublisherBharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Publication Year1992
Total Pages280
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari, Philosophy, & Nyay
File Size17 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy