________________
૨૪૧
પાંચમે અધ્યાય
- ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય એ ત્રણેના સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદો તથા પુદ્ગલાસ્તિકાયના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ ચાર ભેદો છે. આમ અજીવ તત્વના કુલ ૧૩ ભેદો છે.
કંધ એટલે વસ્તુને સંપૂર્ણ વિભાગ, અર્થાત્ સંપૂર્ણ વસ્તુ તે સ્કંધ. દેશ એટલે વસ્તુને સવિભાજ્ય કઈ એક ભાગ. સવિભાજ્ય એટલે જેના અન્ય વિભાગ થઈ શકે તે. અર્થાત્ જેનો અન્ય વિભાગ થઈ શકે તે કઈ એક ભાગ તે દેશ.
સ્કંધ અને દેશની વિચારણામાં એટલું ધ્યાન રાખવું કે અવિભાજ્ય ભાગ જે વસ્તુ સાથે પ્રતિબદ્ધ હોય તે દેશ કહેવાય. પણ જે તે ભાગ છૂટો પડી ગયો હોય તે દેશ કહેવાય પણ ખરે અને ન પણ કહેવાય. છૂટો પડેલ વિભાગ જેમાંથી છૂટો પડયો છે તે વસ્તુની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે દેશ કહેવાય. કારણ કે તે જે વસ્તુમાંથી છૂટો પડયો છે તે વસ્તુને એક વિભાગ છે. પણ જે એ વિભાગને મૂળ વસ્તુની અપેક્ષા વિના સ્વતંત્ર વસ્તુ માનવામાં આવે તે સ્કંધ કહેવાય છે. કારણ કે સ્કંધ એટલે સંપૂર્ણ વસ્તુ. પુદ્ગલાસ્તિકાય વિના સર્વ દ્રવ્યોમાંથી વિભાગ છૂટે પડતા નથી. માત્ર પુદ્ગલાસ્તિકામાંથી જ વિભાગ છૂટે પડે છે. આથી આ વિચારણા પુદ્ગલાસ્તિકાયને આશ્રયીને જ છે. પુદ્ગલાસ્તિકાયના જુદા જુદા વિભાગોમાં પણ સ્કંધ રૂપે વ્યવહાર છૂટા પડેલા વિભાગને સ્વતંત્ર વસ્તુ માનવાથી જ થાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
