________________
કર્મવિપાક
૧૧
કહેવાય છે અથવા તે સામર્થ્યને અનુભાગ પણ કહેવાય છે. જેમ ચુરમાના અને બુંદીના તમામ લાડવા ગળ્યા જ હોય છે છતાં કોઈ લાડવો ઓછો ગળ્યો હોય છે કોઈ લાડવો વધારે ગળ્યો હોય છે અને કોઈ લાડવો તેનાથી અતિશય વધારે ગળ્યો હોય છે તથા મેથીના પાકના બનાવેલા તમામ લાડવા જો કે કડવા હોય છે તથાપિ કોઈ લાડવો થોડો કડવો, કોઈ લાડવો વધારે કડવો અને કોઈ લાડવો અતિવધારે કડવો હોય છે તે જ રીતે પ્રતિસમયે બંધાતા કર્મોમાં શુભકર્મ અને અશુભકર્મોનો રસ પણ (સામર્થ્ય પણ) ઓછું-વતું હોય છે. તે ઓછા-વત્તા રસની તરતમતા જો કે અસંખ્ય અને અનંત પ્રકારની હોય છે તો પણ જ્ઞાની મહાત્મા પુરષોએ તે ભેદો સમજાવવા સંક્ષેપમાં રસના ચાર પ્રકાર પાડેલા છે. (૧) મન્દ, (૨) તીવ્ર, (૩) તીવ્રતર, (૪) તીવ્રતમ, આ ચાર ભેદોને શાસ્ત્રોમાં એકસ્થાનિક, ક્રિસ્થાનિક, ત્રિસ્થાનિક અને ચતુઃસ્થાનિક કહેવાય છે. અથવા એકઠાણિયો, બેઠાણિયો, ત્રણાણિયો અને ચાર ઠાણિયો કહેવાય છે. શુભકર્મના રસને સમજાવવા શેરડીના રસનું દૃષ્ટાંત અને અશુભ કર્મના રસને સમજાવવા લિંબડાના રસનું દૃષ્ટાંત શાસ્ત્રોમાં આવે છે. આવા પ્રકારના રસની તરતમતાનું નક્કી થવું તે રસબંધ. ૩. | (૪) પ્રદેશબંધ - જેમ બાળકને સમજાવવા નાનો લાડવો વાળવામાં આવે જેને લાડુડી કહેવાય છે. મધ્યમ માણસોને આપવા મધ્યમ લાડવા વળાય છે. અને ઘણા જ લાડવા વાળવાના હોય અને વાળતાં કંટાળો આવતો હોય ત્યારે બહુ મોટા લાડવા વળાય છે. તેવી જ રીતે કર્મ બાંધતી વખતે યોગને અનુસારે ક્યારેક ઓછા પ્રદેશોવાળું (તો પણ અનંત પરમાણુઓ તો હોય જ), ક્યારેક વધારે પ્રદેશોવાળું, અને ક્યારેક અતિશય વધારે પ્રદેશોવાળું કર્મ આ આત્મા બાંધે છે તે પ્રદેશબંધ. ૪.
જ્યારે લાડવો બનાવાય છે ત્યારે એકી સાથે પ્રકૃતિ આદિ ચારે ભાવોનું નિર્માણ તેમાં થાય છે તેવી જ રીતે બંધાતા કર્મોમાં એક જ સમયે તે કર્મના પ્રકૃતિ-સ્થિતિ-રસ- અને પ્રદેશાત્મક ભાવોનું નિર્માણ થાય છે. માટે લાડવાના દૃષ્ટાંતે બંધ ચાર પ્રકારનો છે. પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધ યોગના આધારે થાય છે અને સ્થિતિબંધ તથા રસબંધ કષાયના આધારે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
