SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 174
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ प्रमाणमीमांसाया: [ पृ० ५. पं०१८ पृ० ५. पं० १६. ‘तिमिरादिदेोषात् ' - तुलना - “ तथा रहितं तिमिराशुभ्रमणनौयानसंक्षोभाद्यनाहितविभ्रमं ज्ञानं प्रत्यक्षम् ” - न्यायवि० १.६. “तिमिरम् प्रयोर्विप्लवः इन्द्रियगतमिदं विभ्रमकारणम् । श्रशुभ्रमणमलातादेः । मन्दं भ्रम्यमाणे अलातादौ न चक्रभ्रान्तिरुत्पद्यते तदर्थमाशुग्रहणेन विशेष्यते भ्रमणम् । एतच्च विषयगतं विभ्रमकारणम् । नावा गमनं 5 नौयानम् । गच्छन्त्यां नावि स्थितस्य गच्छवृक्षादिभ्रान्तिरुत्पद्यते इति यानग्रहणम्, एतच्च बाह्याश्रयस्थितं विभ्रमकारणम् । संक्षोभा वातपित्तश्लेष्मणाम् । वातादिषु हि क्षोभं गतेषु ज्वलितस्तम्भादिभ्रान्तिरुत्पद्यते एतच्च अध्यात्मगतं विभ्रमकारणम् । ” – न्यायवि० टी० १.६. १६ पृ० ५. पं० २२. 'तत्प्रामाण्यं तु' - तुलना - " तथाहि विज्ञानस्य तावत्प्रामाण्यं स्वतो वा 10 निश्चीयते परता वा? । न तावत् पूर्वः कल्पः न खलु विज्ञानमनात्मसंवेदनमात्मानमपि गृह्णाति प्रागेव तत्प्रामाण्यम् । नापि विज्ञानान्तरम् ; तत् विज्ञानमित्येव गृह्णीयान्न पुनरस्याव्यभिचारित्वम् । ज्ञानत्वमात्रं च तदाभाससाधारणमिति न स्वतः प्रामाण्यावधारणम् । एतेन स्वसंवेदननयेऽपि व्यभिचारग्रहणं प्रत्युक्तम् । नापि परतः । परं हि तद्गोचरं वा ज्ञानमभ्युपेयेत, अर्थक्रियानिर्भासं वा ज्ञानान्तरम्, तद्गोचरनान्तरीयकार्थान्तरदर्शनं वा ? | तच सर्व 15 स्वताऽनवधारितप्रामाण्यमाकुलं सत् कथं पूर्वं प्रवर्त्तकं ज्ञानमनाकुलयेत् ? । स्वतेो वाऽस्य प्रामाण्ये किमपराद्धं प्रवर्तकज्ञानेन, येन तस्मिन्नपि तन्न स्यात् ? । न च प्रामाण्यं ज्ञायते स्वत इत्यावेदितम् । " - तात्पर्य १. १. १. पृ० ६. पं० १. 'प्रामाण्य' - दर्शनशास्त्रों में प्रामाण्य और अप्रामाण्य के 'स्वत: ' 'परत: ' की चर्चा बहुत प्रसिद्ध है । ऐतिहासिक दृष्टि से जान पड़ता है कि इस चर्चा का 20 मूल वेदों के प्रामाण्य मानने न माननेवाले दो पक्षों में है I जब जैन, बौद्ध आदि विद्वानों ने वेद के प्रामाण्य का विरोध किया तब वेदप्रामाण्यवादी न्याय-वैशेषिक-मीमांसक विद्वानों ने वेदों के प्रामाण्य का समर्थन करना शुरू किया । प्रारम्भ में यह चर्चा 'शब्द' प्रमाण तक ही परिमित रही जान पड़ती है पर एक बार उसके तार्किक प्रदेश में आने पर फिर वह व्यापक बन गई और सर्व ज्ञान के विषय में प्रामाण्य किंवा अप्रामाण्य के 'स्वत:' 'परत: ' 25 का विचार शुरू हो गया? । इस चर्चा में पहिले मुख्यतया दो पक्ष पड़ गये । एक तो वेद श्रप्रामाण्यवादी जैनबौद्ध और दूसरा वेदप्रामाण्यवादी नैयायिक, मीमांसक आदि । वेद- प्रामाण्यवादियों में भी उसका समर्थन भिन्न-भिन्न रीति से शुरू हुआ । ईश्वरवादी न्याय-वैशेषिक दर्शन ने वेद का प्रामाण्य ईश्वरमूलक स्थापित किया । जब उसमें वेदप्रामाण्य परतः स्थापित किया १. " औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्धस्तस्य ज्ञानमुपदेशोऽव्यतिरेकश्चार्थेऽनुपलब्धे तत् प्रमाण बादरायणस्यानपेक्षत्वात्" जैमि० सू० १.१.५. " तस्मात् तत् प्रमाणम् अनपेक्षत्वात् । न ह्य ेवं सति प्रत्ययान्तरमपेक्षितव्यम्, पुरुषान्तरं वापि स्वयं प्रत्ययो ह्यसौ । " - शाबरभा० १.१.५. बृहती० १.१.५. "सर्वविज्ञानविषयमिदं तावत्प्रतीक्ष्यताम् । प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे स्वतः कि परतोऽथवा ॥ "-3 - श्लोकवा१ चोद० श्लो० ३३. Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.001069
Book TitlePramana Mimansa Tika Tippan
Original Sutra AuthorHemchandracharya
AuthorSukhlal Sanghavi, Mahendrakumar Shastri, Dalsukh Malvania
PublisherZZZ Unknown
Publication Year1995
Total Pages340
LanguageSanskrit, Hindi
ClassificationBook_Devnagari, Philosophy, Nyay, Nay, & Praman
File Size24 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy