________________
પ૮૬૦થી શ્રાદ્ધ-પ્રતિક્રમણ-સૂત્રપ્રબોધટીકા-૧ ચૂકેલો સાધક અહીં દેહાધ્યાસનો (દહના મમત્વનો) સંપૂર્ણ ત્યાગ કરીને આત્મ-સ્વરૂપમાં તલ્લીન થવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ પ્રયાસથી તેની શ્રદ્ધા નિર્મળ બને છે, મેધા (હય અને ઉપાદેયને સમજવાની બુદ્ધિ) તેજસ્વી થાય છે, ધૃતિ (મન પ્રણિધાન) વધે છે, ધારણા (સ્મરણ-શક્તિ) તીવ્ર થાય છે અને અનુપ્રેક્ષા એટલે તત્ત્વ-ચિંતનની શક્તિ ઘણી જ પ્રેબલ બની જાય છે. આ વિકાસના પરિણામે તે ધ્યાન કરી શકવાની યોગ્યતાવાળો થાય છે.
(૨૫) ધ્યાન ધ્યાન બે પ્રકારનાં છે : અશુભ અને શુભ. તેમાં અશુભ ધ્યાનમાંથી નિવૃત્ત થવાનું છે અને શુભ ધ્યાનમાં પ્રવેશ કરવાનો છે. અશુભ ધ્યાન બે પ્રકારનું હોય છે : (૧) આર્તધ્યાન અને (૨) રૌદ્રધ્યાન. તેમાં દુઃખ, નિરાશા, નાસીપાસી કે નિર્માલ્યતાના વિચારો જેમાં પ્રધાન હોય તે આર્તધ્યાન કહેવાય છે અને ક્રોધ, દ્વેષ, ધિક્કાર, તિરસ્કાર, હિંસા આદિના વિચારો જેમાં મુખ્ય હોય, તે રૌદ્રધ્યાન કહેવાય છે. આ પ્રકારના વિચારો કે ભાવો સામાયિકની સાધનામાં તથા મનની એકાગ્રતામાં પ્રતિકૂલ છે, તે દેખીતું છે. તેથી વિરુદ્ધ જે ભાવમાં આત્મ-વિકાસના વિચારો પ્રધાનપદે હોય તે ધર્મધ્યાન છે અને સંકલ્પ-વિકલ્પથી રહિત આત્મ-સ્વરૂપની જ તલ્લીનતા જેમાં હોય તે શુક્લધ્યાન છે. એટલે તેનું ધ્યાન પ્રશસ્ત છે, કરવા યોગ્ય છે.
(૨૬) ચાર ભાવનાઓ ધર્મધ્યાનની સિદ્ધિ મૈત્રી, પ્રમોદ, કારુણ્ય અને માધ્યચ્ય એ ચાર ભાવનાઓ વડે થાય છે. મૈત્રી એટલે સકલ જીવોને મિત્ર માનવાની વૃત્તિ; પ્રમોદ એટલે અન્યની ઉન્નતિ જોઈને આનંદ પામવાની વૃત્તિ; કારુણ્ય એટલે દીન-દુઃખીને જોઈને અનુકંપાની વૃત્તિ તથા માધ્યચ્ય એટલે વિપરીત માનસ ધરાવનારાઓ તથા નિઃશંકપણે ક્રૂર કર્મ કરનારાઓ પ્રત્યે ઉદાસીનતા. (મતલબ કે તેમનું અનુમોદન પણ નહિ કે તેમના પ્રત્યે તિરસ્કાર પણ નહિ.)
(૨૭) મૈત્રી ભાવના આ ચાર ભાવનાઓનો સંક્ષેપ કરવો હોય તો એક મૈત્રીભાવનામાં થઈ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
