________________
કરેમિ ભંતે'-સૂત્ર૦ ૨૧૩
મન એ આત્માથી ભિન્ન છે, તે માટે શ્રીભગવતીસૂત્રના ૧૩માં શતકના ૭મા ઉદ્દેશમાં કહ્યું છે કે :
ગોયમાં ! નો સમય મળે, જે મને ! હે ગૌતમ ! આત્મા એ મન નથી, પણ મન અન્ય છે.
મન એ દેહવ્યાપી છે, તે માટે શ્રીવિશેષાવશ્યક-ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે :- રેહવાવિત્તનો ને રેઢ-વહિં તે દેહ-વ્યાપી હોવાથી દેહની બહાર નથી. (ગા. ૨૧૫)
મન એ પુદગલના સ્કલ્પોની રચના છે. તે માટે શ્રીવિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં કહ્યું છે કે :
मणणं व मन्नए वाऽणेण मणो तेण दव्वओ तं च । तज्जोग्गपोग्गलमयं, भावमणे भण्णए मंता ॥
(ગા. ૩૫૨૫) મનન કરવું તે મન અથવા જેના વડે મનન કરાય, તે મન. દ્રવ્યથી તે તદ્યોગ્ય-પુદ્ગલરૂપ એટલે પુદ્ગલની અનંત વર્ગણાઓમાંથી તેને યોગ્ય ગ્રહણ કરાયેલી મનોવર્ગણા રૂપ છે. અમુક વર્ગણાઓથી જ શરીર બની શકે છે, અમુક વર્ગણાઓથી જ વાણી બની શકે છે અને અમુક વર્ગણાઓથી જ મન બની શકે છે. વર્ગણા એટલે સમૂહ, વર્ગ કે રાશિ, મનન કરનારને ભાવ-મન કહેવાય છે.
મનને ચિત્ત, અંતઃકરણ કે સંકલ્પ-વિકલ્પ કરનારી ઇંદ્રિય પણ કહેવામાં આવે છે. જૈન-પરિભાષામાં તે નોઇંદ્રિય સંજ્ઞાથી ઓળખાય છે. વ્યાવહારિક ભાષામાં તર્ક, વિકલ્પ, સંકલ્પ, કલ્પના, આશા, અભિલાષા આદિ ભાવો દર્શાવવા માટે પણ તેનો ઉપયોગ થાય છે.
વીયા-[વા૨]-વાણીવડે. વીવી પદ, વાનું તૃતીયાનું એકવચન છે. વા-વાણી.
આત્મા જે પુદ્ગલની વર્ગણાઓ વડે બોલી શકે છે અથવા જે બોલાય છે, તે વચન, વાણી કે ભાષા કહેવાય છે. તે માટે શ્રીવિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે :
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
