________________
પંચિંદિય-સૂત્ર ૩૯
કષાય શબ્દ મ્ ધાતુ ઉપરથી બનેલો છે. મ્ એટલે ઠાર મારવું, બગાડવું, ઘસવું વગેરે. #ષતિ ... જે ગળાને બગાડે-જેનો સ્વાદ ખૂબ ખરાબ લાગે, તે કષાય કહેવાય. વિવિધ ઔષધિઓના ઉકાળાને આયુર્વેદમાં કષાય સંજ્ઞાથી ઓળખવામાં આવે છે. જે રસ તૂરો હોય, તેને પણ કષાય રસ કહેવામાં આવે છે. જે અંતઃકરણને બગાડે-મનની વૃત્તિઓને મલિન કરે, તે કષાય કહેવાય છે. વળી કષ શબ્દનો અર્થ સંસાર થાય છે. તેનો આય-લાભ જેનાથી થાય, તેને પણ કષાય કહેવામાં આવે છે. શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૩માં પદે કષાયનો અર્થ નીચે મુજબ કરવામાં આવ્યો છે :
સુદ ટુ-વહુ-ચિં, -ર વસંતિ ગઠ્ઠાં ! कलुसंति जं च जीवं, तेण कसाइ त्ति वुच्चंति ॥
ઘણાં પ્રકારનાં સુખ અને દુઃખનાં ફલને યોગ્ય એવા કર્મ-ક્ષેત્રનું જે કર્ષણ કરે છે (ખેડે છે), અથવા જીવના શુદ્ધ સ્વરૂપને જે કલુષિત કરે છે, તે કષાય કહેવાય છે.
આ કષાયોના પ્રકારો વિશે શ્રીદશવૈકાલિક સૂત્રના આઠમા અધ્યયનમાં જણાવ્યું છે કે :
कोहो य माणो य अणिग्गाहिया, माया य लोभे य पवड्डमाणा । चत्तारि एए कसिणा* कसाया, सिंचंति मूलाई पुणब्भवस्स ॥४०॥
નહિ દબાયેલા ક્રોધ અને માન તથા વૃદ્ધિ પામેલા માયા અને લોભ, એ ચાર ક્લિષ્ટ કષાયો પુનર્જન્મરૂપી વૃક્ષના મૂળનું સિંચન કરે છે.
-[તિ]–આ. માસ-મુર્દિ-[અછાશ-દુઃ] અઢાર ગુણો વડે. સંગુત્તો-[સંયુw:]-યુક્ત.
પંચ-મબ્રા-નુત્તો-[પશ્ચ-મહાવ્રત-યુp:] પાંચ મહાવ્રતોથી યુક્ત. પાંચ મહાવ્રતોને ધારણ કરનાર. પંચમહાવ્રતધારી.
* સિT-.
સ્ત્ર અથવા M-સંપૂર્ણ અથવા ક્લિષ્ટ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
