Book Title: Vimalsuri krut Paumchariya me Pratima Vigyan Parak Samagree
Author(s): Maruti Nandan Prasad Tiwari, Kamalgiri
Publisher: Z_Aspect_of_Jainology_Part_3_Pundit_Dalsukh_Malvaniya_012017.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211928/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalasUrikRta paumacariya meM pratimAvijJAna-paraka sAmagrI DA0 mArutinandana prasAda tivArI evaM DA0 kamala giri jaina darzana meM prArambha se hI janabhAvanA ke sammAna kI vRtti rahI hai| isI kAraNa anya bhAratIya dharmoM ke devatAoM ko jaina devavibhAva meM audAryapUrvaka praveza dekara sammAnanIya sthAna diyA gyaa| rAma aura kRSNa janamAnasa se jur3e sarvAdhika lokapriya pAtra rahe haiM jinake vistRta ullekha kramazaH rAmAyaNa aura mahAbhArata meM haiN| ina mahAkAvyoM ke caritra nAyaka rAma aura kRSNa kI janapriyatA ke kAraNa hI I0 zatI ke prArambha yA kucha pUrva meM inheM jaina devamaNDala meM sthAna milaa| paurANika dRSTi se rAma ke pUrvavartI hone ke bAda bhI jaina paramparA meM rAma kI apekSA kRSNa ke ullekha prAcIna haiN| utarAdhyayanasUtra, antakRtadazAH evaM jJAtAdharmakathAMga jaise prArambhika Agama granthoM meM vAsudeva se sandabhita vibhinna prasaMga vaNita haiM / jena paramparA meM rAma kA prArambhika aura sAtha hI vistRta ullekha nAgendrakula ke ( zvetAmbara ) vimalasUrikRta paumacariya (473 I0) meM huA hai|' rAmAyaNa ke tInoM pramukha pAtroM, rAma, lakSmaNa aura rAvaNa ( dazAnana ), ko jaina devamaNDala meM lagabhaga 5vIM zatI I0 meM 63 zalAkApuruSoM kI sUcI meM kramazaH AThaveM, baladeva, vAsudeva aura prativAsudeva ke rUpa meM sammilita kiyA gyaa| paumariya meM ullekha hai ki sarvaprathama mahAvIra ne rAmakathA kA varNana kiyA jise kAlAntara meM sAdhuoM ne dhAraNa kiyA; vimalasUri ne uso kathA ko adhika vistAra tathA spaSTatA ke sAtha gAthAoM meM nibaddha kiyA / paumacariya meM jaina pratimAvijJAna se sambandhita pracura sAmagrI bhI hai jisakA adhyayana yahAM uddISTa hai| yadyapi paumacariya ke AdhAra para sAMskRtika evaM bhaugolika adhyayana ke prayAsa hue haiM, 1. paumacariya meM rAma kA mukhyataH padma aura kahIM-kahIM rAma (78.35, 41, 42), rAghava (1.88; 39.126) evaM haladhara (35.22; 39.20,31) nAmoM se bhI ullekha huA hai| paumariya ke pazcAt jaina paramparA meM rAmakathA se sambandhita likhe gae granthoM meM saMghadAsakRta vasudevahiNDo (la0 609 I0), raviSeNakRta padmapurANa ( 678 I0 ), zIlAcArya kRta caupannamahApurusariya ( la0 8vIM zatI I0 ), guNabhadrakRta uttarapurANa ( la0 9vIM zatI I0), puSpadantakRta mahApurANa ( 265 I0 ) evaM hemacandrakRta triSaSTizalAkApuruSacaritra (12vIM zatI I0 kA uttarArddha) mukhya haiN| 2. 63 zalakA-puruSoM kI sUcI sarvaprathama paumacariya (5.145-56) meM hI milatI hai / 3. yaha pracalita kiMvadantI pratIta hotI hai / paumariya 1.90 (saM0 eca0 jekobo evaM muni puNyavijaya, prAkRta grantha pariSad, granthAMka-6, vArANasI, 1962) / 4. candra, ke0 Ara0, e kriTikala sTaDI oNva paumacariya, vaizAlI, 1970; mizrA, kAmatAprasAda pauma cariyam kA bhogolika adhyayana pI-eca0 DI0 thIsisa (aprakAzita), kAzI hindU vizvavidyAlaya, 1980 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalasarikata paumacariya meM pratimAvijJAna-paraka sAmagrI 149 kintu isako pratimAvijJAna-paraka sAmagrI ke adhyayana kA aba taka koI prayAsa nahIM huA hai| jaina mUrtivijJAna ke vikAsa kI dRSTi se guptakAla kA vizeSa mahatva hai| guptakAlIna kRti paumacariya meM jaina devamaNDala kI spaSTa avadhAraNA ke sAtha hI pratimAvijJAna-viSayaka sAmagro kA milanA tulanAtmaka adhyayana ko dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai / 63 zalAkApuruSoM (zreSThajanoM) kI pUrI sUcI sarvaprathama paumacariya meM hI milatI hai| yadyapi zalAkApuruSoM kI kalpanA pUrvavartI Agama granthoM (sthAnAMga, samavAyAMga evaM kalpasUtroM) meM bhI upalabdha hai, kintu inameM 63 ke sthAna para kevala 54 hI uttama yA zalAkApuruSoM ke sandarbha, aura vaha bhI binA nAmollekha ke, haiN| paumacariya meM jinamati-nirmANa aura pUjA ke to aneka ullekha haiN| jina-bimboM se yukta ratnajaTita mudrikAoM ke dhAraNa karane ke yahA~ milane vAle sandarbha jina pratimAoM kI usa kAla meM lokapriyatA ke sAkSI haiN| eka sthala para 'siMhodara' nAma ke zAsaka dvArA ratnanirmita munisuvratabiMba se yukta svarNamudrikA ko dAhine aMgUThe meM dhAraNa karane, aura mastaka para le jAkara jinendra ko praNAma karane kA ullekha milatA hai|' rAma, lakSmaNa aura rAvaNa ko 20veM tIrthakara munisuvrata ke sAtha samakAlikatA ke bAvajUda isa grantha meM kahIM bhI inake dvArA munisuvrata-pratimA kI sthApanA yA pUjana, yA unase bheMTa kA koI sandarbha nahIM hai| sAtha hI jina munisuvrata ke mandira evaM mUrtiyoM ke ullekha bhI atyalpa haiM / munisuvrata kI apekSA 16veM tIrthaMkara zAntinAtha ke mandiroM evaM mUrtiyoM ke adhika sandarbha haiM jo usa kAla meM zAntinAtha ko vizeSa lokapriyatA ke sAkSI haiM / isa grantha meM rAma kI tulanA meM rAvaNa kA adhika jina bhakta ke rUpa meM nirUpita kiyA gayA hai| rAma dvArA jahA~ kevala kucha ho sthaloM para jina mandira kI sthApanA aura usameM pUjana ke ullekha haiM, vahIM rAvaNa dvArA aneka sthaloM para jina pratimAoM kI sthApanA evaM pUjana tathA jina mandiroM ke jIrNoddhAra ke sandarbha 1. kAremi rayaNacittaM, suvvayajiNabimbasannihiyaM / ___ sA naravaINa muddA, kArAveUNa dAhiNaguDhe // paumacariya 33.56-57 2. eka sthala para agni meM praveza ke pUrva sItA dvArA munisuvratasvAmI kI vandanA karane kA ullekha hai / paumariya 102.14 3. sIyAe~ samaM rAmo, thoUNa jiNaM visuddhabhAveNaM / varadhamma AyariyaM, paNamai ya puNo payatteNaM / / paumacariya 37.61 paumo sIyAe~ samaM, jiNavarabhavaNANa vandaNaM kaauN| sadda-rasa ruvamAiM, bhuJjai devo vva visayasuhaM / / paumacariya 92.26 jiNavarabhavaNANi tahiM rAmeNaM kAriyANi bahuyANi / paumacariya 80.15; draSTavya, paumacariya 40.16 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150. DA0 mArutinandana prasAda tivArI evaM DA0 kamalagiri milate haiN|' prastuta grantha vidyAdeviyoM ke prArambhika vikAsa ke adhyayana kI dRSTi se bahuta hI mahattvapUrNa hai| rAma, lakSmaNa, rAvaNa evaM grantha ke anya pAtroM dvArA yuddhAdi ke samaya anekazaH vidyAoM kI prApti ke lie pUjana Adi ke sandarbha milate haiN| jaina dharma para tantra ke prabhAva ke adhyayana kI dRSTi se bhI grantha kI kucha sAmagrI mahattvapUrNa hai| rAma aura lakSmaNa dvArA prApta kI gaI garu DA aura kesarI vidyAoM se hI kAlAntara meM kramazaH apraticakrA aura mahAmAnasI vidyAoM kA svarUpa vikasita huA / paumacariya meM yakSa-yakSiyoM ke ullekha bahuta kama haiN| kevala prAcIna paramparA ke pUrNabhadra evaM mANibhadra yakSoM ke hI ullekha haiN| inake atirikta vinAyakapaSaNa yakSa, mahAyakSa anAdRta tathA sunAmA yakSI ke bhI ullekha milate haiN| isa grantha meM prAcIna paramparA kI bahuputrikA yA aMbikA yakSI tathA sarvAnubhUti yA kubera yakSa ke ullekha kA abhAva Azcaryajanaka hai| eka sthala para hrI, zrI, dhRti, kIrti, buddhi, evaM lakSmI nAma kI deviyoM kA bhI nAmollekha huA hai| pUrvavartI Agama granthoM, vizeSataH aMgavijjA evaM vyAkhyA-prajJapti meM hameM lokapUjana meM pracalita devatAoM kI vistRta sUcI milatI hai, kintu paumacariya meM nAga-nAgo, preta, pitara, skanda, vizAkha tathA isI prakAra ke anya kisI devatA kA koI sandarbha nahIM miltaa| paumacariya meM vastutaH yakSa-yakSI evaM lokopAsanA meM pracalita devoM ke sthAna para vidyA deviyoM ko adhika mahattva diyA gayA hai| paumacariya meM rAma ke sAtha hala aura mUsala tathA lakSmaNa ke sAtha cakra evaM gadA ke ullekha vicAraNIya haiN| hala-mUsala evaM cakra-gadA kramazaH balarAma aura kRSNa-vAsudeva ke Ayudha haiM, jo paramparA se rAma aura lakSmaNa ke pazcAtkAlIna haiN| rAmakathA ke prasaMga meM mathurA evaM kRSNalIlA se sambandhita kucha anya sthaloM kA ullekha bhI Azcarya kA viSaya hai| paumacariya ke anta meM yaha bhI ullekha hai ki pUrva granthoM meM Aye hue nArAyaNa tathA haladhara ke caritoM ko sunakara hI vimalasUri ne rAghava carita kI racanA kii| kaI sthaloM para rAma ko padma, haladhara, halAyudha aura lakSmaNa ko 1. paumacariya 8.20; 9.87-89; 10.46-47, 53; 11.3 / 2. laddhAo garuDa-kesarivijjAo rAma-cakkINaM / -paumariya 78.42 3. paumacariya 67.35,37,40,48 4. paumariya 35.22-26, 7.150 5. paumacariya 35.34 6. paumacariya 3.59 7. patto halaM samusalaM, rAmo cakkaM ca lakkhaNo dhiiro| -paumacariya 78.41 ......"dei gayaM lakkhaNassa surapavaro / divvaM halaM ca masalaM, paumassa vi taM paNAmei / / -paumacariya 59.86 8. sIseNa tassa raiyaM, rAhavacariyaM tu sUrivimaleNaM / soUNaM punvagae, nArAyaNa sIricariyAI / / -paumacariya 118.118 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ni-paraka sAmagrI vimalasUrikRta paumacariya meM pratimAvijJAna-paraka sAmagrI 151 nArAyaNa, cakradhara tathA cakrapANi nAmoM yA vizeSaNoM se bhI abhihita kiyA gayA hai|' eka sthAna para vimalasUri ne tIrthaMkaroM ke madhya ke kAlAntara se bhArata (mahAbhArata) aura rAmAyaNa ke bIca 6 lAkha se adhika varSoM ke antara kA saMketa kiyA hai / 2 (yaha aMka nizcita rUpa se atyanta atizayoktipUrNa hai / ) paumacariya kI 63 mahApuruSoM ( zalAkApuruSoM) kI sUcI meM vartamAna avasarpiNI kAla ke 24 jinoM ke atirikta 12 cakravartI ( bharata, sagara, maghavA, sanatkumAra, zAnti, kunthu, ara, subhUma, padma, hariSeNa, jayasena, brahmadatta ), 9 baladeva (acala, vijaya, bhadra, suprabha, sudarzana, Ananda, nandana, padma yA rAma, balarAma ), 9 vAsudeva (tripRSTha, dvipRSTha, svayaMbhU, puruSottama, puruSasiMha, puruSavara, puNDarIka, datta, nArAyaNa yA lakSmaNa, kRSNa) aura 9 prativAsudeva ( azvagrIva, tAraka, mairaka, nizumbha, madhukaiTabha, bali, prahlAda, rAvaNa, jarAsaMdha ) ke bhI nAmollekha haiN| grantha meM Age ke utsarpiNI kAla meM bhI itane hI mahApuruSoM ke hone kA ullekha hai| isa prakAra jaina devamaNDala kI prArambhika avadhAraNA kI dRSTi se paumacariya kI 63 mahApuruSoM kI sUcI kA vizeSa mahattva hai| paumacariya meM RSabhanAtha, pArzvanAtha evaM kucha vidyAoM ke atirikta anya kisI jaina devatA ke lakSaNoM kI carcA nahIM hai| grantha ke racanAkAla ( 473 I0 ) taka kalA meM bhI kevala RSabhanAtha aura pArzvanAtha tIrthaMkaroM ke hI lakSaNa milate haiN| tIrthakara mUrtiyoM meM yakSa-yakSI yugaloM kA aMkana 6ThI zatI I0 meM aura yakSoM tathA vidyAoM kA svatantra nirUpaNa la0 AThavIM zatI I0 meM prArambha huaa| jaina saMpradAya meM ArAdhya devoM ke antargata jinoM kA sarvAdhika mahattva hai| inheM devAdhideva bhI kahA gayA hai| rAmakathA se sambandhita grantha hone ke bAvajUda paumacariya meM saMbhavataH isI kAraNa tIrthaMkaroM se sambandhita aneka sandarbha haiM / / 24 tIrthaMkaroM kI vandanA ke prasaMga meM grantha ke prArambha meM RSabhanAtha ko jinavaroM meM vRSabha ke samAna zreSTha tathA siddha, deva, kinnara, nAga, asurapati evaM bhavanendroM 1. avahivisaeNa nAuM, haladhara-nArAyaNA turiyvegaa| -paumacariya 35.22; 39.20, 31,126; 70.33, 36; 72.22; 73.3,5, 19; 76.36, 77.1; 78.32; 80.2 2. chassamaMhiyA u lakkhA, vIrasANaM antaraM samavakhAyaM / titthayarehi mahAyasa!, bhAraha-rAmAyaNANaM tu / / -paumacariya 105.16 3. jJAtavya hai ki paumacariya meM 63 mahApuruSoM kI sUcI meM 9 baladeva aura 9 vAsudeva ke nAmollekha ke krama meM rAma aura lakSmaNa kA ullekha balarAma aura kRSNa ke pUrva hI huA hai / (5.154-55) sAtha hI jaina paramparA ke anurUpa rAma 20veM tIrthakara munisuvrata aura kRSNa 22veM tIrthaMkara neminAtha ke samakAlIna batAe gae haiN| paumacariya 5.145-56 5. paumacariya 5.157 6. grantha meM jina aura tIrthakara ke sAtha hI arhat zabdoM kA bhI prayoga huA hai / paumacariya 1.15.122 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 DA0 mArutinandana prasAda tivArI evaM DA0 kamalagiri ke samUha dvArA pUjita batAyA gayA hai| isI prakAra eka sthala para mahAvIra ko bhI tInoM lokoM dvArA pUjita batAyA gayA hai| vibhinna prasaMgoM meM tIrthaMkaroM ko brAhmaNa devoM se zreSTha yA unake samakakSa bhI batAyA gayA hai / eka sthala para ajitanAtha ko brahmA, trilocana zaMkara, svayaM buddha, anantanArAyaNa aura tInoM lokoM ke lie pUjanIya arhat kahA gayA hai| isI prakAra eka anya sthala para RSabhanAtha ko svayaMbhU, caturmukha, pitAmaha, bhAnu, ziva, zaMkara, trilocana, mahAdeva, viSNu, hiraNyagarbha, mahezvara, Izvara, rudra aura svayaMsaMbuddha nAmoM se saMbodhita kara devatA aura manuSyoM dvArA vaMdita hone kA bhI ullekha hai|4 paumacariya maiM 24 tIrthaMkaroM kI sUcI tIna sthaloM para varNita hai / " isa sUcI meM candraprabha, suvidhinAtha aura mahAvIra kA kramazaH zaziprabha, kusumadaMta ( yA puSpadanta ) aura vIra nAmoM se bhI ullekha huA hai| grantha meM mandiroM meM siMhAsanAsthita lambI jaTA evaM mukuTa se zobhita RSabhadeva, tathA dharaNendra nAga ke phaNoM se maNDita pArzvanAtha kI mUrtiyoM ke ullekha haiN| kucha udAharaNoM meM RSabhadeva ko zrIvatsa se lakSita bhI batAyA gayA hai| RSabhanAtha, ajitanAtha, mahAvIra tathA kucha anya tIrthaMkaroM ke jIvana caritoM kA bhI ullekha milatA hai| grantha meM vibhinna tIrthaMkaroM kI prastara, svarNa, ratna evaM kASTha nirmita pratimAoM ke bhI aneka sandarbha haiM / ye tIrthaMkara mUrtiyA~ vibhinna AkAroM 1. siddha-sura-kinnaroraga-daNuvai-bhavaNindavandaparimahiyaM / usahaM jiNavaravasaha, avasappiNiAititthayaraM / / -paumacariya 1.1; 28.49 2. vIraM vilINarayamalaM, tihayaNaparivandiyaM bhayavaM // -paumacariya 1.6 3. nAha / tumaM bambhANo, tiloyaNo saMkaro sayaMbuddho / nArAyaNo aNanto, tiloyapujjAriho aruho / -paumacariya 5.122 4. so jiNavaro sayaMbhU, bhANu sivo saMkaro mahAdevo / viNhU hiraNNagabbho, mahesaro Isaro ruddo // -paumacariya 109.12, draSTavya,paumacariya 28-48 5. RSabhanAtha, ajita, saMbhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supAvaM, candraprabha (zaziprabha), suvidhi (kusuma datta yA puSpadanta), zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAMti, kuMthu, ara, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzva evaM mahAvIra (vIra) -paumacariya 1.1-7; 5.145-51, 20.4-6 6. paumacAriya 28.39 7. paumacariya 1.6 8. paumacariya 4.4 9. paumacariya 66.11;77.27;89.59 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalasUrikRta paumacariya meM pratimAvijJAna-paraka sAmagrI 153 banatI thii| jina-bimba-yukta ratnajaTita mudrikA, aMgUThe barAbara jina pratimA tathA rAvaNa dvArA laghukA jina pratimA ke sarvadA sAtha rakhane se sambandhita vibhinna sandarbha jina pratimA pUjana kI lokapriyatA ke sAkSI haiM / paumacariya meM vibhinna sthaloM para RSabhanAtha evaM mahAvIra tIthaMkaroM ke sAtha sAmAnyataH pA~ca ( siMhAsana, chatra, cAmara, azoka vRkSa, bhAmaNDala ) 2 yA sAta ( Asana, chatra, cAmara, bhAmaNDala, kalpavRkSa, dundubhighoSa, puSpavarSA ) prAtihAryo ke ullekha milate haiM / kintu do sthaloM para ajitanAtha aura mahAvIra ke sAtha mahAprAtihAryoM kI saMkhyA ATha bhI batAI gaI hai | jJAtavya hai ki guptakAla taka jinamUrtiyoM meM aSTaprAtihAryo kA niyamita rUpa se aMkana hone lagA thaa| paumacariya meM jina mUrtiyoM evaM mandiroM ke nirmANa ke bhI pracura sandarbha haiM / eka ullekha ke anusAra mathurA meM sAta jaina muniyoM ne zatrughna ko jina mandiroM ke nirmANa tathA ghara-ghara meM jina pratimAoM kI sthApanA kA nirdeza diyA thaa|7 eka sthAna para kahA gayA hai ki aMgUThe ke AkAra kI jina pratimA bhI mahAmArI kA vinAza karane meM sakSama hai| saMbhavataH ghara-ghara meM jina pratimA kI sthApanA kA sandarbha isI surakSAtmaka dRSTikoNa se prerita thA / videha, sAketapurI, mathurA, dazapura, laMkA, potanapura, kailAzaparvata, sammetazikhara evaM isI prakAra anya kaI sthaloM para jina mandiroM (yA caityoM ) kI vidyamAnatA ke ullekha haiM / mithilA, laMkApurI ( 2 mandira), dazapura aura sAketapurI ke mandira kramazaH RSabhanAtha, padmaprabha ( aura zAntinAtha ), candraprabha evaM munisuvrata ko samarpita the / isa prakAra paumacariya meM kevala RSabhanAtha, padmaprabha, candraprabha, zAntinAtha evaM munisuvrata kI hI mUrtiyoM evaM mandiroM ke ullekha milate haiM / antima tIna tIrthaMGkaroM - neminAtha pArzvanAtha evaM mahAvIra ke mandiroM evaM mUrtiyoM kA sandarbha na dekara racanAkAra ne aitihAsika kAla 1. paumacariya 33.56-57 10.45-46 2. paumacariya 2.53 3. uppajjai AsaNaM jiNindassa | chattAichatta cAmara, taheva bhAmaNDalaM vimalaM // kappadumo ya divvo, dunduhighosaM ca pupphavarisaM ca / savvAisayasamaggo, jiNavaraiDDhi samaNupatto // - paumacariya 4.18-19 ..... 4. isa sUcI meM divyadhvani kA anullekha hai / 5. aTTamahApAripariyario / viharai jiNindabhANU, bohinto bhaviyakamalAI / - paumacariya 2.36 'cottIsaM ca aisayA, aTTha mahApADiherA ya // - paumacariya 5.60 6. cAmaraghara, prabhAmaNDala evaM deva dundubhi kA ullekha milatA hai / 7. paumacariya 89.50-51 8. paumacariya 89.53-54 9. paumacariya 28.39; 33.126; 77.25, 27; 66.26; 67.36; 77.3; 89.20 20 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 DA0 mArutinandana prasAda tivArI evaM DA0kamalagiri krama kI maryAdA kA nirvAha kiyA hai| jJAtavya hai ki ye tInoM hI tIrthakara munisuvrata ke pazcAtkAlIna haiN| rAma dvArA padmaprabha aura candraprabha tathA rAvaNa dvArA zAntinAtha mandiroM meM pUjana ke kaI sandarbha milate haiN| inake atirikta hariSeNa ( dasaveM cakravartI ), bAli, vinayavatI ( sAmAnya-mahilA ) evaM zatrughna dvArA bhI jina mandiroM ke nirmANa, punaruddhAra tathA mUrtipUjana ke ullekha haiM / 2 paumacariya ke ullekha se prakaTa hai ki tIrthakara mUrtiyA~ aSTaprAtihAryoM sahita sAmAnyataH dhyAnamudrA meM siMhAsana para virAjamAna hotI thiiN| vimalasUri ne jinendroM kI pratimAoM ko sarvAMgasundara banAne kA vidhAna kiyA hai| tIrthaMkaroM ke sAtha yakSa aura yakSI ke nirUpaNa kI koI carcA nahIM hai| kevala eka sthala para rAjagRha ke yakSa mandira kA ullekha AyA hai| rAma aura lakSmaNa kI apekSA paumacariya meM rAvaNa ke adhika ullekha haiN| paumacariya evaM paravartI granthoM meM rAmakathA ke anekazaH ullekha ke bAda bhI jaina sthaloM para rAma kA mUrta aMkana nahIM huaa| mUrta aMkana kA ekamAtra udAharaNa khajurAho ke pAzvanAtha mandira (la. 950-70 I0) para hai| isa mandira kI uttarI bhitti para rAma-sItA aura hanumAna kI mUrtiyA~ haiM jisameM caturbhuja rAma, sItA sahita AliMgana mudrA meM khar3e haiM aura samIpa hI kapimukha hanumAna kI bhI AkRti banI hai| rAma kA eka dakSiNa kara pAlita mudrA meM hanumAna ke mastaka para sthita hai| isa mandira ke zikhara para bhI dakSiNa kI ora rAmakathA kA eka dRzya utkIrNa hai|5 dRzya meM klAntamukha sItA ko azokavATikA meM AsIna aura kapimukha hanumAna se rAma kI mudrikA prApta karate hue dikhAyA gayA haiN| paumacariya meM devatAoM ke caturvargoM ( bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka evaM vaimAnika ) kA anullekha Agama granthoM meM unakI carcA ko dRSTigata karate hue sarvathA Azcaryajanaka hai | lokapAloM (paravartI dikpAloM) meM bhI kevala pA~ca hI ke nAmollekha milate haiN| eka sthAna para lokapAloM se ghire indra ke airAvata gaja para ArUr3ha hone tathA indra dvArA hI zazi (soma), varuNa, kubera aura yama kI kramazaH pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa dizAoM meM sthApanA kA ullekha hai| paumacariya meM 1. paumacariya 77.27, 67.42. 2. hariSeNa dvArA kAmpilyapara, vinayavatI dvArA govardhana grAma tathA zatrana dvArA mathurA meM jina mandira nirmANa ke ullekha milate haiN| -paumacariya 8.209; 20.117; 89.58; 9.3; 74-76. 3. paumacariya 44.11 4. paumacariya 82.46 5. tivAro, mAruti nandana prasAda, elimenTsa oNva jana AikanogrAphI, vArANasI, 1983, pR0 115-16 6. soUNa rakkhasavalaM, samAgayaM logapAlaparikiNNo / erAvaNamArUDho, nayarAo niggao indo ||-pumcriy 7.22, Thavio puvvAe~ sasI, disAe~ varuNo ya tattha avarAe / uttarao ya kubero, Thavio cciya dakkhiNAe~ jamo ||-pumcriy 7.47; eka sthala para indra dvArA pA~caveM dikpAla ke rUpa meM vaizravaNa ko pratiSThita karane kA bhI ullekha hai| -paumacariya 7.56-57 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalasUrikRta paumacariya meM pratimAvijJAna-paraka sAmagrI 155 kevala indra, varuNa, kubera evaM yama kA hI lokapAloM kI sUcI meM ullekha do sambhAvanAoM kI ora nirdiSTa karatA hai : yA to pA~cavIM zatI I0 ke anta taka ATha dikpAloM kI sUcI niyata nahIM huI thI yA phira unheM jaina paramparA meM mAnyatA nahIM milI thii| isa sandarbha meM zazi ( yA soma ) kA lokapAla ke rUpa meM ullekha bhI mahattvapUrNa hai|' isa grantha meM indra ke Ayudha vajra aura senApati hariNegameSI ke bhI ullekha haiN|' paumacariya meM vibhinna sthaloM para vidyAdharoM tathA unake pramukhoM ke nAma aura vaMzAvalI bhI do gaI hai| ina vidyAdharoM meM pUrNadhana, meghavAhana, sulocana ( vidyAdhara adhipati ), sahasranayana, dhanavAhana, zrIdhara, azanivega evaM ratnaratha mukhya haiN| vidyAdhara patniyoM evaM kanyAoM ke hameM kucha aise hI nAma milate haiM jo kAlAntara meM yakSiyoM ke nAma hue| inameM manovegA aura padmAvatI pramukha haiN| paumacariya meM vidyAoM ke ullekha hI niHsandeha sarvAdhika mahattvapUrNa hai| eka sthala para ullekha hai ki RSabhadeva ke pautra, nami aura vinami, ko dharaNendra ne bala evaM samRddhi kI aneka vidyAyeM pradAna kI thiiN| yuddhAdi avasaroM para rAma, lakSmaNa, rAvaNa, bhAnukarNa (kumbhakarNa), vibhISaNa Adi dvArA aneka vidyAoM kI siddhi ke vistRta sandarbha haiN| grantha meM spaSTataH vidyAoM kI siddhi se vibhinna RddhiyoM evaM zakti ko prApti kA saMketa diyA gayA hai| vidyAoM kI prApti ke lie vItarAgI tIrthaMkaroM kI ArAdhanA ke sandarbha sarvaprathama paumacariya meM hI milate haiN| eka sthala para rAvaNa dvArA zAntinAtha ke mandira meM bahurUpA (yA bahurUpiNI) mahAvidyA kI siddhi karane tathA yuddhasthala meM isa mahAvidyA ke rAvaNa ke samIpa hI sthita hone ke sandarbha mahattvapUrNa haiN| paumacariya ke vivaraNa se vidyAoM ko siddhi meM tAMtrika sAdhanA kA bhAva bhI spaSTa hai| siddha hone para ye vidyAeM svAmI ke lie sabhI prakAra ke kArya karane meM sakSama thoN| rAvaNa dvArA siddha bahurUpA mahAvidyA ke lie sampUrNa triloka sAdhya thaa| vidyA kI sAdhanA meM tatpara rAvaNa ke dhyAna kI ekAgratA ko ekAgra mana se sItA kA cintana karane vAle rAma ke samAna batAyA gayA hai| vibhISaNa kA rAma se yaha kahanA ki bahurUpiNI mahAvidyA kI siddhi ke bAda devatA bhI rAvaNa ko jItane meM samartha nahIM hoMge-atyanta 1. manu dvArA vaNita aSTadikpAloM kI sUcI meM bhI paravartI sucI ke niRti evaM IzAn ke sthAna para soma __evaM arka (sUrya) ke nAmollekha haiM / vimalasUri kI sUcI manu se prabhAvita pratIta hotI hai / . 2. paumacariya 7.11 3. paubhacariya 5.257 4. paumacariya 5.65-70, 164, 6.157 5. paumacariya 3.144-49 6. paumariya 67.1-3; 69.46-47; 72.15 7. eyammi desayAle, ujjoyantI disAu svvaao| jayasaiM kuNamANI, bahurUvA AgayA vijjA / / to bhaNai mahAvijjA, siddhA haM tujjha kAraNujjuttA / sAmiya ! dehA''tti, sajjhaM me sayalatelokkaM / / -paumacariya 68.46-47 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 DA0 mArutinandana prasAda tivArI evaM dA0 kamakagiri mahattvapUrNa hai|' bahurUpA vidyA kI siddhi meM rAvaNa ne bhUmi para yogastha rUpa meM sahasradala padmoM ke sAtha sAdhanA kI thii| eka sthala para rAma kA kUmAroM aura hanumAna kI pravrajyA para TippaNI karate hue yaha kahanA ki prayogamatI kazala vidyA ke na hone ke kAraNa hI ve tapa aura saMyama ko ora abhimukha hue haiM, vidyAoM ke mahattva ko prakaTa karatA hai|' yuddha meM vijaya prApti ke uddezya se rAma aura lakSmaNa ne mahAlocana deva kA smaraNa kiyA thA jisane tuSTa hokara rAma ko siMhavAhinI vidyA aura lakSmaNa ko garuDA vidyA dii| eka sthAna para rAvaNa dvArA vividha rUpadhArI hajAroM vidyAoM kI siddhi kA bhI ullekha huA hai| isa graMtha meM rAvaNa dvArA siddha aneka vidyAoM meM se eka sthala para 55 vidyAoM kI sUcI bhI dI gaI hai| isa sUcI meM AkAzagAminI, kAmadAyinI, kAmagAmI, durnivArA, jayakarmA, prajJapti, bhAnumAlinI, aNimA, laghimA, manaHstambhanI, akSobhyA, saMvAhinI, suradhvaMsI, kaumArI, vadhakAriNI, suvidhAnA, tamorUpA, vipUlAkArI, dahanI, zubhadAyinI, rajorUpA, dina-rajanIkarI, vajodarI, samAdiSTI, ajarAmarA, visaMjJA, jalastambhanI, agnistambhanI, giridAriNI, avalokanI, aravidhvaMsinI, ghorA, vIrA, bhujaMginI, vAruNI, bhuvanA, dAruNI, madanAzanI, ravitejA, bhayajananI, aizAnI, jayA, vijayA, bandhanI, vArAhI, kuTilA, kIrti, vAyUdbhavA, zAnti, kauvero, zaMkarI, yogezvarI, balamathanI, cANDAlI, varSiNI vidyAoM ke nAma haiN| isI prakAra bhAnukarNa ne sarvarohiNI, rativRddhi, AkAzagAminI, jambhiNI tathA nidrANI nAma vAlI pA~ca aura vibhISaNa ne siddhArthA, aridamanI, nirvyAghAtA evaM AkAzagAminI ina cAra vidyAoM kI siddhi prApta kI thii| paumacariya meM hI anyatra ratnazravA dvArA siddha mAnasasundarI mahAvidyA tathA rAvaNa evaM unake bhrAtAoM dvArA siddha sarvakAmA nAma vAlI aSTAkSarA vidyA ke bhI ullekha haiN| ina mahAvidyAoM ke svarUpa evaM unakI siddhi se prApta hone vAlI divya zaktiyAM tathA inakI upAsanA paddhati ke AdhAra para inakA tAMtrika deviyA~ honA nirvivAda hai| sarvakAmA nAma kI aSTAkSarA vidyA kI siddhi eka lAkha jApa se huI thI jisake maMtroM kA parivAra dasa karor3a hajAra batAyA gayA hai|' 1. paumacariya 67.4 2. paumacariya 68.23, 27 3. ahavA tANa na vijjA, atthi sahINA, pogmikuslaa| jeNujjhiUNa bhogA, ThiyA ya tava-saMjamAbhimuhA ||--pumcriy 109.3 4. paumassa dei tuTTho, nAmeNaM sohavAhiNI vijja / garuDA pariyaNasahiyA, paNAmiyA licchanilayassa ||-pumcriy 59.84 5. paumacariya 7.130 6. paumacaritha 7.135-42 7. paumacariya 7.144-45 8. paGamacariya 0.03,100 9. javiUNa samADhasA, vijjA vi hu solasakkharanibaddhA / dahakoDisahassAiM, jose mantANa privaaro||-pumcriy 7.108 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalasUrikRta paumacariya meM pratimAvijJAna-paraka sAmagro - paumacariya meM ullikhita vidyAdeviyoM kA kAlAntara meM la* AThavIM-navIM zatI I0 meM 16 mahAvidyAoM ko sUcI ke nirdhAraNa kI dRSTi se vizeSa mahattva rahA hai| inheM sAmAnyataH vidyA kahA gayA hai| kevala mAnasasundarI, bahurUpA tathA kucha anya ko hI mahAvidyA mAnA gayA hai|' grantha meM sarvakAmA vidyA ko SoDazAkSara vidyA batAyA gayA hai| saMbhava hai SoDazAkSarAvidyA kI kalpanA se hI kAlAntara meM 16 mahAvidyAoM kI dhAraNA kA vikAsa huA ho| ullekhanIya hai ki jaina dharma meM vidyA-deviyoM kI kalpanA yakSa-yakSI yugaloM (yA zAsanadevatAoM) se prAcIna rahI hai| isI kAraNa digambara paramparA ke 24 yakSiyoM ke nAmoM meM se adhikAMza pUrvavartI mahAvidyAoM ke nAmoM se prabhAvita haiN| inameM rohiNI, prajJapti, vajrazRMkhalA, puruSadattA, kAlI, jvAlAmAlinI, mahAkAlI, veroTyA, mAnasI aura mahAmAnasI ke nAma ullekhanIya haiN| paumacariya kI vidyAdeviyoM kI sUcI meM prajJapti, garuDA, siMhavAhinI, dahanoya (yA agnistaMbhanI), zaMkarI, yogezvarI, bhujaMginI, sarvarohiNI, vajrodayo jaisI vidyAoM ke nAma aise haiM jinheM 16 mahAvidyAoM kI sUcI meM yA to usI rUpa meM yA kiMcit nAma-parivartana ke sAtha svIkAra kiyA gyaa| 16 mahAvidyAoM kI sUcI meM inheM kramazaH prajJapti, apraticakrA, mahAmAnasI, sarvAstramahAjvAlA (yA jvAlA), gaurI, kAlI (yA mahAkAlI), veroTyA, rohiNI tathA vajrAMkuzA nAma diyA gayA hai| isI prakAra bahurUpA (yA bahurUpiNI) vidyA kAlAntara meM digambara paramparA meM 20 veM tIrthaMkara manisavata kI yakSI ke rUpa meM mAnya hii| rAvaNa dvArA siddha 55 vidyAoM meM hameM kaumArI, kauverI, yogezvarI (yA cANDAlI) tathA varSiNI (aindrI ?) jaisI mAtRkAoM tathA vAruNI evaM aizAnI jaisI dikpAla-zaktiyoM ke nAmollekha milate haiN| inake atirikta akSobhyA, manaHstaMbhinI jaisI vidyAoM ke nAma bauddha paramparA se saMbaMdhita pratIta hote haiN| isa prakAra paumacariya meM ullikhita vidyAdeviyoM meM jaina paramparA ke sAtha hI brAhmaNa aura bauddha paramparA kI deviyA~ bhI haiN| roDara, kalA itihAsa vibhAga kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI / 1. paumacariya 78.73, 67.2