Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdIndra malyavAdI kSamAkSamaNano samaya jitendra zAha uttara bhAratanI nirainya paraMparAmAM thaI gayelI prakAzamAna dArzanika vibhUtiomAM siddhasena divAkara, mallavAdI kSamAkSamaNa, ane jinabhadragaNi kSamAkSamaNa mokhare che. mahAtArkika siddhasena divAkare kAvyabaddha dArzanika kRtionI racanA karI che. temanAthI nirgastha paraMparAmAM dArzanika yugano prAraMbha thAya che. zvetAmbara paraMparAmAM siddhasena divAkara Adya stutikAra ane mahAvAdI tarIke prasiddha che. temano samaya guptakALamAM pAMcamI sadInA pUrvArdhamAM hovAnuM manAya che. jinabhadragaNi kSamAzramaNa (prAya: IsvI pa50-594) Agamika paraMparAnA dArzanika vidvAnuM che. temaNe vizeSAvazyaka-bhASya Adi granthonI racanA karI che. mallavAdI agrima haroLanA dArzanika che : temaNe racela dvAdazAra-nayacakramAM tatkAlIna bhAratanAM samasta darzanonI carcA dvArA anekAntavAdanI sthApanA karI che. malavAdIna. samaya vize vidvAnomAM nokhA nokhA mata pravarte che. temane vikramanA pAMcamA zatakanA pUrvArdhathI laI vikramanI dasamI sadInA aMta sudhI thayAnuM anumAnavAmAM Ave che. prastuta samayAvadhi anizcitatA-darzaka hovA uparAMta koLanI daSTie vadhu vyApaka hovAne kAraNe A aMge vizeSa UhApoha thavo jarUrI che. AthI sAMprata lekhamAM mallavAdInA samaya aMge vistArathI carcA karavAmAM AvI rahI che. tArkika-cUDAmaNi mallavAdIe dvAdazAra-nayacakra', sanmatiprakaraNaTIkA', ane padmacarita nAmaka traNa graMthonI racanA karI hatI tevA ullekho prApta thAya che. durbhAgye Aje temano celo eka paNa graMtha upalabdha thato nathI; paraMtu bhinna bhinna kALamAM thayela AcAryoe potAnA graMthomAM temanA stutipUrvaka ullekha karyo che tenA AdhAre ema jarUra kahI zakAya ke teo zreSThavAdI hatA. AcArya hemacaMdra siddhahema-brahavRttimAM mallavAdIne zreSTha tArkika tarIke biradAve che, nayacakranA TIkAkAra siMhajUra mallavAdInI stuti karatAM jaNAve che ke nayacakra rUpI cakra dvArA jemaNe samasta syAdvAda virodhIone parAsta karyA che evA jinavacana rUpI AkAzamAM sUrya samAna AcArya malavAdI vijayavaMta che. taduparAMta prAphamadhyakALamAM ane madhyakALamAM thaI gayelA aneka jainAcAryoe potAnA graMthamAM malavAdI kSamAkSamaNano mAnapUrvaka ullekha karyo che, vAdIndra tarIke stuti karI che, tema ja temanI darzanaprabhAvaka kRti nayacakano ullekha paNa karyo che. AcArya haribhadre anekAntajayapatAkAmAM tathA tenI svapajJa vRttimAM mallAdInA eka vAkayane TAMkatAM 'vAdI mukhya tarIke biradAvyA che. (gA prAjhaM, khaM. 1, pR. 58,116). dasamI sadImAM thayela rAjagachIya abhayadevasUrie sanmatiprakaraNaTIkAmAM malavAdIno ullekha karyo che. madhyakAlIna jinezvarasUrie pramAlama (vi. saM180 | I. sa. 1024) nAmaka nyAyagranthamAM mallavAdI tathA temanA nayacakrano ullekha karyo che. thArApadragathvIya vAdIvetAla zAMtisUri kRta uttarAdhyayanasUtranI bRhadavRtti(prAya: I. sa. 1040 pahelA)mAM nayacakano ullekha prApta thAya che. pUrNatallagacchIya zAtyAcAryuM nyAyAvatAravArtika(prAya: IsvI 1104)mAM malavAdIno nirdeza kayo che. gUrjarezvara siddharAja jayasiMhathI sanmAnita thayela mAladhArI hemacaMdrasUrie anuyogadvArasUtravRtti(IsvI 1119 pahelAM)mAM dvAdazAra-nayacakrano ullekha karyo che. caMdrasena sUrie utpAdAdisiddhi (I. sa. 1151) nAmaka graMthamAM mallavAdInA nayacakanI prathama kArikA TAMkI vizeSArtha mATe mULa graMtha jevAnI bhalAmaNa karI che. kumArapALa bhUpAlanA samakAlIna ane prasiddha vyAkhyAkAra malayagiri(IsvI 12mI sadI bIjI-trIjuM caraNa)e dharmasaMgrahaNIvRttimAM AcArya mallavAdInuM smaraNa karyuM che. Ama aneka AcAryoe temanI tathA temanA prasiddha graMtha nayacakranI prazaMsA karI che. malavAdI vAdamAM ane dArzanika carcAmAM ajeya pratipAdaka rahyA haze. saMbhavata: e kAraNathI temanA pachI thayela mallavAdI nAma dharAvatA anya munionA jIvananI ukata nayacakrakAra malyavAdInA jIvana caritra sAthe bheLaseLa thaI gayelI jovA maLe che. nirgastha paraMparAmAM ochAmAM ochA cAreka malavAdI thayA che. (A aMge
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitendra zAha Nirgrantha vizeSa carcA ahIM AgaLa karIzuM. ane te saunA samaya vize judI judI mAnyatAo pravarte che. upara joI gayA tema malavAdI ane temanA nayacakra aMge aneka graMthomAM ullekho prApta thAya che, paraMtu mULa nayacaka ane malavAdInI anya kRtio (sanmatitaTIkA tathA padmacaritra) upalabdha thatI na hovAne kAraNe temanAM pradAno aMge pUrNarUpe kahevuM duSkara che. nayacakraTIkAne AdhAre punargaThana karavAmAM Avela graMthamAM, tathA TIkAkAra siMhara mallAdInA samaya saMbaMdhamAM tathA jIvana aMge koI ullekhanIya noMdha ApatA nathI ke jenA AdhAre samaya nirdhAraNa ke jIvana ghaTanAonA sandarbho aMge cokakasapaNe kahI zakAya. AvI paristhitimAM graMthabAhya pramANono tathA graMthAntargata AvatA ullekhonI sahAya levI jarUrI bane che. samaya nirdhAraNa aMge carcA karatAM pahelAM temanA jIvananI ghaTanAo prasaMgo aMge carcA karavI jarUrI bane che : kemake nAmasAmyane kAraNe ochAmAM ochuM eka anya mallavAdInI jIvanaghaTanAonuM mizraNa thaI gayuM che. malavAdInA jIvana aMge prabaMdhomAM tathA kathAgraMthomAM kathAnako-carito maLe che. bhadrezvara sUrikRta kahAvalimAM", Amradeva racita AkhyAnakamaNikozavRttimAM, ajJAtakarUMka prabaMdhacatuSTaya(I. sa. 1234 pahelAM)mAM, prabhAcaMdrasUri kRta prabhAvakacarita(vi. saM. 1334 | I. sa. 124)mAM", AcArya merataMgakarjaka prabaMdhaciMtAmaNi (vi. saM. 181 | IsvI 1305)mAM, rAjazekhara sUri viracita prabaMdhakoza(vi. saM. 1405 | I. sa. 1349)mAM, ane saMghatilakAcArya kRta samyakatvasaMtivRtti(vi. saM. 1422 I. sa. 1366)mAM mallAdInA jIvananI kathA varNavavAmAM AvI che. uparokata graMthomAM varNavela caritranA AdhAre malavAdInuM saMkSipta jIvana caritra A pramANe che. prathama malyavAdI malavAdInI mAtAnuM nAma durlabhadevI hatuM. emanAM traNa saMtAno, nAme jinayaza, yakSa, ane malla hatAM. teo sau valabhImAM vaselAM hatAM. durlabhadevInA bhAI jinAnaMda jaina dharmamAM dIkSita thayA hatA ane AcArya banyA hatA. eka vakhata bharUcamAM bauddha paMDita bauddhAnaMda vA baddhAnaMda sAthe temano vAda thayo hato. (jinAnaMda ane vRddhAnaMda nAmo alabatta kAlpanika lAge che. jaina dharmanA AcAryane jinAnaMda ane bauddhadharmanAne buddhAnaMda evuM nAma ApavAmAM AvyuM hoya tema lAge che.) vAdamAM je hAre teNe bharUca choDI cAlyA javuM tevuM nakakI thayuM hatuM. bAdamAM jinAnaMdasUrino parAjaya thatAM temane bharUca choDavuM paDyuM ane teo valabhI AvyA. tyAM temaNe temanI bahena durlabhadevI tathA temanA traNa putroe jinapraNIta pravrajyA dhAraNa karI. traNeya putromAM malla vizeSa medhAvI ane kuzAgrabuddhi dharAvatAM hatA. teNe TUMka samayamAM badhAM ja zAstrono abhyAsa karyo ane darzanonA pAraMgata vidvAna banI gayA. eka vAra gurunI AjJA vagara koI graMthano eka zloka vAMcyo ane te eka zlokanA AdhAre teNe nUtana nayacakanI racanA karI. prastuta nUtana graMthanuM avalokana karatA temanA guru Azcaryacakita thayA ane temane AcAryapada para ArUDha karyA. AcArya mallane pUrve bharUcamAM thayelA vAda ane gurunA parAjayanI jANa thatAM teo bharUca gayA ane tyAM buddhAnaMda sAthe vAda karI temane harAvyA. AthI temane 'vAdI" biruda prApta thayuM. prabandho kathita mallavAdInA jIvana sAthe keTalIka camatkArika ghaTanAo paNa joDAyelI che je ane svAbhAvika rIte ja choDI dIdhI che. prastuta ghaTanAonA AdhAre evI kalpanA karI zakAya ke teo tapa:niSTha ane tatkAlIna sarvadarzana pAragAmI vidvAna hatA, ajoDa smaraNazakita dharAvanAra vyakitavizeSa hatA. tatkAlIna tarka-mahArathI bauddhone paNa harAvI zake tevA samartha dArzanika paMDita hatA. temanI traNa racanAomAMthI vAdazAra-nayacaka mULarUpe to prabhAvakacaritamAM maLatA ullekhone AdhAre teramI sadImAM upalabdha nahoto tema jaNAya che.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. 1.1995 vAdandra malyavAdI amAkSamaNano samaya nayacaka upara siMhaghere eka TIkA (prAya: I. sa. 675-60) lakhI che. upalabdha TIkAne AdhAre nayacakra graMthanuM vartamAne punargaThana karavAnuM kArya prathama to AcArya vijayalabdhisarie karyuM. je cAra bhAgamAM praka che. tyAra bAda navaprApta hastalikhita pothIne AdhAre, tathA pUrvapakSa rUpe upayogamAM levAmAM Avela baddhAdi graMthonA AdhAre munirAja jaMbUvijayajIe bIjI vAranuM punargaThana kareluM che. A graMtha traNa bhAgamAM prakAzita thayela che, jeno pATha pUrvaprakAzita graMtha karatAM vadhu vizvasta ane ethI vizeSa pramANabhUta che. (AmAM nayacakrano prAya: 80 TakA jeTalo mULa svarUpe punargaThita thayo che.) haribhadra sUri viracita anekAnajyapatAkAnI svapajJa TIkAmAM jaNAvyuM che ke, " uktaM ca mallavAdinA sammatau ityAdinA // A prakAranA soddharaNa ullekha be judA judA sthaLe karelA che jenA AdhAre nizcitapaNe kahI zakAya ke temaNe siddhasena divAkara racita sanmatiprakaraNa upara TIkA racI haze. A viSe bIjo ullekha paNa prApta thAya che. brahaTippanikA(I. sa.1505)mAM prAcIna graMthonI yAdI ApavAmAM AvI che. temAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke, sanmatisUtraM siddhasenadivAkara kRtam 0 170 sativRttittAvAtivRtAM AmAM sanmatiprakaraNa para mallavAdIkRta vRtti (70 zloka pramANano ullekha karavAmAM Avyo che tathA rAjagacchIya abhayadevasUri racita sanmativRttimAM kevaLajJAna ane kevaLadarzana aMge mallavAdI yugapatavAdamAM mAnatA hovAnuM jaNAvyuM che. vartamAnakALe prApta nayacakamAM to kayAMya kevaLajJAna ane kevaLadarzananI carcA jovA maLatI nathI; AthI evuM anumAnI zakAya ke anupalabdha sanmatiTIkAmAM mallavAdIe ukata carcA karI haze, eka trIjo graMtha padmacaritra paNa mallavAdI racita hovAnuM manAya che. A graMthamAM rAmanuM caritra haze, ukata mallavAdI to dArzanika ane mahAtArkika che eTale temaNe Avo kathAgraMtha racyo hoya te Ama to saMbhavatuM nathI; kemake A aMge vizvasanIya anya koI ullekha prApta thato nathI. (A pachInA anya malavAdInI kRti haze ?) dvitIya malyavAdI madhyayugIna prabaMdhakAroe malavAdInA caritramAM kayAMya nayacakArathI bhinna anya malavAdI thayA hovAno ullekha karyo nathI. paraMtu prabhAvakacaritrakAra prabhAcaMdrAcArya mallavAdInA gurabhrAtA jinayazano saMbaMdha allarAjAnI sabhAnA vAdI nandaka guru sAthe sAMkaLe che*. temaNe jaNAvyuM che ke allarAjAnI sabhAnA vAdI naMdaka gurunA kahevAthI mallavAdInA jyeSThabaMdhu jinayaze eka pramANa graMtha banAvyo, paraMtu ahIM darzAvela allarAjA ane nandaka gara koNa hatA te aMge kazI noMdha darzAvI nathI. A prasaMganI samAlocanA karatA munizrI kalyANa vijayajIe prabaMdha paryAlocanamAM jaNAvyuM che : "prabhAvaka caritanA abhayadeva prabaMdha uparathI jaNAya che ke zrI vardhamAnasUrinA samayamAM kUryapura (kacerA-mAravADa)mAM alabhUpAla putra tribhavanapAla rAjA rAjya karato hato. A ullekha uparathI jaNAya che ke vardhamAna sUri kAlIna bhuvanapAlano pitA allarAjA vikramanI dasamI sadInA aMtamAM vidyamAna hovo joIe. vaLI e ja prabhAvaka caritranI prazasti nyAyamahArNavakAra abhayadevasUrinA guru pradyumnasUrie alurAjAnI sabhAmAM digambarAcAryane jItyAno ullekha che. A alU ane alla eka ja vyakitanAM nAmo che. ane A rIte pradyumnasUrinA samakAlIna tarIke paNa allabhUpanuM astitva vikramanI dasamI sadImAM ja siddha thAya che. paNa malavAdInA bhAI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitendra zAha Nirgrantha jinayazane A allabhUpanI sabhAnA vAdI zrI nandaka graMtha racavAnI preraNA kevI rIte karI zake te samajAtuM nathI". ahIM mallavAdInA kathAnakamAM mallavAdIno allarAjAnI sAthe saMbaMdha joDavA jatAM mallavAdI dasamI sadImAM thayAnuM puravAra thAya ane A samaya aneka dRSTie anuyukata jaNAya che jenI carcA have pachI karavAmAM Avaze. mATe e kALe koI bIjA malavAdI thayA hovAnuM anumAna anivArya bane che. bIja mallavAdI thayA hovAnuM manizrI kalyANavijayajI, uparAnta munizrI tripuTI mahArAja, mohanalAla dalIcaMda dezAI, paM. dalasukha mAlavaNiyA Adi vidvAno mAne che. jaina bhaMDAromAM prApta thatI ane adyAvadhi aprakAzita laghudharmottaraTippaNaka nAmanI hastalikhita pothIne AdhAre anumAnavAmAM Ave che ke ukata graMthanA racayitA e A bIjA mallavAdI hovA joIe, kAraNa ke baudrAcArya dharmottare nyAyabindu graMtha racyo che ane tenA upara laghu dharmottare(vi. saM. 04 | I. sa. 848)mAM TIkA karI che. A TIkA upara vRtti racanAra malavAdI dasamI sadInA aMtamAM thayA haze. ane A pramANe malavAdInA bhAI jinayaza paNa allarAjAnA samasAmAyika siddha thaI zake che*. tripaTi mahArAja jaina paraMparAno itihAsamAM noMdhe che : "A jinayaza A yakSa ane A malla e dazamI sadInA AcArya che... bIjA mallavAdIe dharmottara Tippanaka banAvyuM che. A jinaze pramANazAstra tathA vizrAMtividyAdhara vyAkaraNa para nyAsa banAvyo che ane AyakSe yakSasaMhitA racI che. A jinayaro potAnuM pramANazAstra A namnasUrinI AjJA thavAthI mevADanA rANA allaTanI sabhAmAM vAMcI saMbhaLAvyuM hatuM. Ama tripuTI mahArAja dvitIya mallavAdIne vikramanI dasamI sadI(uttarArdha)mAM mUke che. prathama mallavAdIno saMbaMdha valabhI sAthe che, jyAre allarAjA, nannasUri, ane nandaka gura, Adino rAjasthAna sAthe che ane te sau dasamI sadImAM thayela che : AthI ukata rAjA sAthe saMbaMdha dharAvanAra malavAdI dvitIya mallavAdI che. tRtIya malavAdI dilhInA lAlA hajArIgala rAmacaMdajInA caityamAM eka dhAtupratimA para maLI Avela pratimAlekhamAM malavAdI gacchano ullekha che. A malavAdI nAgendragacchanA AcArya che ane temanAthI mallavAdI gaccha cAlyAnuM anumAnI zakAya. prabhAvakacaritamAM abhayadeva prabaMdhamAM malavAdIziSyanA zrAvakoe caitya karAvyAno ullekha karavAmAM Avyo che*. A tRtIya pallavAdI che. A aMge tripuTI mahArAja noMdhe che ke, teo vikramanI teramI sadI lagabhagamAM thayA che. teo nAgendragacchanA hatA ane tabhana-pArzvanAthanuM thAMbhaNAtIrtha temane AdhIna haze. maMtrI vastupAle paNa temanA graMthanI prazaMsA karI hatI. caturtha malyavAdI teo digambara nA acela-kSapaNaka paramparAmAM lATamAM IsvIsananI AThamI-navamI sadImAM thaI gayA hovAnuM rASTakUTa samayanA tAmrazAsana parathI sUcita che. paNa emanAthI to zvetAmbara paramparA bilakula ajANa hoI emanA saMbaMdhamAM carcA asthAne che. nirainya paraMparAmAM thaI gayela ukata mallavAdIomAMthI nayacakrakAra prathama mallavAdI kSamAmaNano samaya nirdhArita karavA mATe zvetAmbara tathA digambara vidvAnoe samaye samaye UhApoha karyo che. (sva) nAthurAma premIe nayacakrakAranA samaya vize noMdhyuM che ke : "AcArya haribhadra ne apane anekAnta jayapatAkA nAmaka graMthameM vAdimukhya mallavAdi kRta sanmatiTIkA ke kaI For Private & Personal use only .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArthIndra mallavAdI kSamAkSamaNano samaya avataraNa die hai aura zraddheya munizrI jinavijayajI ne anekAneka pramANoM se haribhadra kA samaya vi0 saM0 757 se 827 taka siddha kiyA hai| ataH AcArya mallavAdI vikrama kI AThavIM zatAbdi ke pahale ke vidvAn hai yaha nizcaya hai.. tro Vol. 1.1995 ukata kathanamAM paM nAthUrAma premI nayacakrakAra mallavAdInI uttarAdhi aMge to nirdeza de che paraMtu pUrvavidhi aMge kazI noMdha karatA nathI. A aMge vizeSa saMzodhana karI paM dalasukhabhAI mAlavaNiyAe AvArya manavADI aa nayana' nAmanA lekhamAM jaNAvyuM che ke : 5 "nayacakra kI uttarAvadhi to nizcita ho hI sakatI hai aura pUrvAvadhi bhI / eka ora dignAga hai jinakA ullekha nayacakra meM hai aura dUsarI ora kumArila aura dharmakIrti ke ullekhoM kA abhAva hai jo nayacakra mUla to kyA, kintu unakI saMgrahaNi kRta vRtti se bhI siddha hotA hai / .... AcArya siddhasena kA ullekha donoM meM hai| yaha bhI nayacakra ke samaya-nirdhAraNa meM upayogI hai| AcArya dignAga kA samaya vidvAnoMne I0 345-425 ke AsapAsa mAnA hai arthAt vikrama saM0 402-482 hai / AcArya siMhagaNi jo nayacakra ke TIkAkAra hai apohavAda ke samarthaka bauddha vidvAnoM ke lie adyatana bauddha vizeSaNa kA prayoga karate hai| usase siddha hotA hai ki dignAga jaise vidvAn sirpha mallavAdI ke hI nahIM, kintu siMhagaNi ke bhI samakAlIna kaiM|' AgaLa teo jaNAve che : "vijayasiMhasUri prabaMdha meM eka gAthA meM likhA hai ki vIra saM0 884 meM mallavAdIne bauddhoM ko harAyA / arthAt vikrama saM0 414 meM yaha ghaTanA ghttii| isase itanA to anumAna ho sakatA hai ki vikrama 414 meM mallavAdI vidyamAna the / .... ata eva dignAga ke samaya vikrama 402-482 ke sAtha jaina paraMparA dvArA saMmata mallavAdI ke samaya kA koI virodha nahIM hai aura isa dRSTise mallavAdI vRddha aura dignAga yuvA isa kalpanAmeM bhI virodha kI saMbhAvanA nahIM / 142 Ama paM mAlavaNiyA nayacakrakAra mallavAdIno samaya vikramanI pAMcamI zatAbdImAM mUke che. vikramanI 11mI sadInA AcArya abhayadevanI sanmatiTIkAmAM yugapat, ayugapat, ane abhedavAdanA puraskartAonAM nAmono spaSTa ullekha karyo che. kramavAdanA puraskartA jinabhadragaNi kSamAzramaNa che. yugapAdanA puraskartA A mallavAdI che, tathA abhedavAdanA puraskartAnA rUpe A siddhasena divAkaranA nAmano ullekha karyo che. paraMtu paM. sukhalAlajInuM kahevuM che ke ame te saMpUrNa saTIka nayacakranuM avalokana karIne joyuM to temAM kayAMya paNa kevalajJAna ane kevaladarzana saMbaMdhI pracalitavAdo para thoDI paNa carcA maLI nathI. e vAta to sAcI che ke nayacakramAM kevaLajJAna ane kevaLadarzananA kramavAda, yugapAda, tathA abhedavAda para koI carcA nathI, tethI tenA AdhAre mallavAdIno samaya nirdhArita karavo kaThaNa che : paraMtu mallavAdIe kevalInA upayoga saMbaMdhI A vAdonI koIka carcA karI hatI je abhayadevanI sAme rahI haze. te koI anya granthamAM haze athavA naSTa thayelA nayacakranA bhAgamAM upalabdha haze. (moTe bhAge to mallavAdInI lupta thayela sanmatinI TIkAmAM A carcA hovI joIe.) A kAraNe paM. sukhalAlajIe kalpanA karI che ke mallavAdIno koI anya yugapAda samarthaka nAno-moTo graMtha abhayadevanI sAme haze". digambara vidvAn paMDita jugalakizora mukhtArajI uparokata baMne vidvAnonA matanI carcA karatAM jaNAve che ke mallavAdInuM jinabhadrathI pahelAM hovuM prathama to siddha nathI, jo siddha hota to temane jinabhadranA samakAlIna vRddha mAnIne athavA 25 ke 50 varSa pahelAM mAnIne paNa temanA prAcInatvane siddha karI zakAya. sAthe sAthe teo abhayadevanuM mallavAdIne yugapAdanA puraskartA jaNAvavuM khoTuM samaje che'. taduparAnta nayacakramAM bhartRharino nAmollekha ane itsiMganA yAtrA-vivaraNamAM bhartRhari ullekhanA AdhAre nayacakrano samaya i. san 60 thI 650 (vikrama saMvata 657 thI 707) pachI ja mAne che. AgaLa teo kahe che ke jyAre itsiMge I. san 691mAM potAnI yAtrAno vRttAMta lakhyo
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitendra zAha Nirgrantha tyAre bhartRharinuM dehAvasAna thaye 40 varSa vItI cUkayA hatAM. ane te samayanI daSTie te (mallavAdI) vikramanI lagabhaga AThamI-navamI zatAbdInA vidvAn hoI zake che, ane temanuM ekatva nyAyabiMdunI dharmottara TIkA para TippaNa lakhavAvALA mallavAdInI sAthe thaI zake". paM mukhtAra potAnA matanI puSTi mATe vizeSamAM kahe che ke vikramanI 14mI sadInA vidvAn prabhAcandre potAnA prabhAvakacaritanA vijayasiMhasUri prabaMdhamAM bauddho ane temanA vyaMtarone vAdamAM jItavAno je samaya mallavAdInA vIravatsarathI 884 varSa pachIno arthAt vi. saM. 414 Apyo che. temAM cokakasa koI bhUla thaI che. DaoN. pI. ela. vaidhe nyAyAvatAranI prastAvanAmAM A bhUlanuM kAraNa zrI vIra vikramAtAnI jagyAe zrI vIrasaMvatsarAta pAThAMtaranuM thavuM jaNAvyuM che. A prastAva anusAra paMDita mukhtAra mallavAdIno samaya vi. saM. 884 sudhI laI jAya che. uparokata carcAmAM paM mukhtAre je niSkarSa kADhyo che teno svIkAra karavAthI aneka visaMvAdo UbhA thAya che. mallavAdIne navamI sadInA vidvAn mAnavAthI TIkAkAra siMhasUri tathA haribhadrasUri Adino samaya nirdhArita karavAmAM anekAneka prazna upasthita thai zake che. pI ela vaidhe je sUcana karyuM che te paNa svIkArI zakAya tema nathI kAraNa ke koIpaNa pratamAM (hastalikhita) zrI vIrasaMvatsarAnA sthAne zrI vIravikramAtuM evo pATha upalabdha nathI thato ane jo maLI paNa jAya to paNa anya upalabdha pATha ane graMthamAM carcAyelA vAdonA AdhAre ApaNe ema kahI zakIe ke zrI vIra vikramAt vALo pATha svIkAra karavA yogya nathI. A rIte mallavAdIne navamI sadI sudhI laI javA koI rIte yogya nathI. nayacakranA vidvAn saMpAdaka muni jaMbUvijayano mata che ke mallavAdInA samayanI bAbatamAM je ullekha prabhAvaka caritramAM vijayasiMhasUri prabaMdhamAM prApta thAya che ke mallavAdIe vIra saMvat 884(arthAt vi. saM. 424)mAM bauddhone parAjita karyA che te yogya che. taduparAMta munijIe eka mahattvapUrNa vAta kahI che te e che ke nayacakramAM jayAM jyAM Agama pATho uddhRta karyAM che, temAM AjanA pracalita pAThothI keTalIka bhinnatA maLe che; eTaluM ja nahIM paraMtu keTalAka pATha to pracalita Agama paraMparAmAM che ja nahIM. temanA kathana anusAra vartamAna pracalita pATha paraMparA bhagavAna devardhigaNi kSamAzramaNe valabhImAM saMkalita karI hatI. devardhigaNi kSamAzramaNe vIra nirvANa 980(vi saM. 590)mAM valabhImAM saMkalanA karI hatI. jyAre mallavAdI vIra nirvANa saM. 884(vi saM 414)mAM hatA. AthI - pAThabhedanuM kAraNa paNa sahaja che. A rIte teo mallavAdIno samaya vi saM 414 sudhI sthira kare che. paM. mAlavaNiyA paNa uparokata samayane svIkAratA kahe che ke nayacakramAM eka bAju digbAganA pramANasamuccayano ullekha che ane bIjI bAju kumArila, dharmakIrti, AdinA ullekhono abhAva che, je mULa nayacakrathI to zuM TIkAthI paNa siddha thAya che. AcArya siddhasenano ullekha mULa ane TIkA baMnemAM che. AcArya dignAgano samaya i. san 345-425 (vi. saM. 402-482) sudhI manAya che. AcArya siMhagaNie nayacakraTIkAmAM apohavAda samarthaka bauddha vidvAno mATe 'adyatana bauddha' vizeSaNano prayoga karyo che. enAthI ema sUcita thAya che ke digvAga jevA baudgha vidvAna mAtra mallavAdInA ja nahIM, paraMtu siMhagaNinA paNa samakAlIna che. prabhAvakacaritanA e zlokanA AdhAre e siddha thAya che ke mallavAdI vi saM0 414mAM haiyAta hatA. AthI dignAganA samaya vikrama saMvat 402-482nI sAthe jaina paraMparA dvArA saMmata mallavAdInA samayano koI virodha nathI, ane A dRSTie mallavAdI vRddha ane digbAga yuvAna e kalpanAmAM paNa virodhanI saMbhAvanA nathI, AcArya siddhasenanI uttarAvadhi vikramanI pAMcamI zatAbdI mAnavAmAM Ave che. vizeSamAM mallavAdIe AcArya siddhasenano ullekha karyo che. AthI baMne AcAryone paNa samakAlIna mAnavAmAM Ave to paNa visaMgati nathI. A prakAre paM mANavaNiyA, zrI mallavAdIno samaya vi. saMvat 414 ja nizcita kare che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. 1.1995 vAdIndra malavAdI kramAkSamAgano samaya munizrI jaMbUvijayajI bhartuhari ane diggAganA pUrvAparya aMge sUkSma adhyayana karI jaNAvyuM che ke, pramANasamuccayanA pAMcamA paricchedamAM diggAge bhartRharinA vAkayapadIya graMthanI be kArikAono ullekha karyo che. saikAvya parIkSA nAmanA graMthanI racanA paNa diggAge bhartRharinA vAdyapadIyanA prakIrNa kAMDane sAme rAkhIne karI che. A rIte bhartuhari diggAganA pUrvavartI che, tathA IliMganuM kathana, ke jenA AdhAre paMmukhtAre samaya nizcita karavAno prayAsa karyo che, te paNa yogya nathI; kAraNa ke IsiMge kahyuM che ke bhartuhari nAmanA eka zUnyatAvAdI mahAna bauddha paMDita hatA e vAta mAnavA yogya nathI. kAraNa ke vAkayapadIya graMthamAM vaidika ane advaitavAdanI ja prasthApanA karavAmAM AvI che, ane bhartRharinA dharma parivartananA viSayamAM koI ullekha prApta thato nathI. AthI InsiMganA kathana anusAra bhatRharino samaya nirdhAraNa yogya baMdhabesatuM nathI. InsiMga dvArA ulikhita bhartuhari koI anya bhartuhari hovAnI zakayatA che. A rIte uparokata carcAnA AdhAre nayacakrakAra mallavAdIno samaya vIra nirvANa saMvata 884 arthAta vi. saM. 414 ja rahyo haze ema jabUvijayajI TharAve che. uparokata carcAne AdhAre mallavAdInA samayanI uttarasImAM vikramanI navamI sadInA aMtima caraNa (vi saM. 884) ane pUrva sImA vikramanI pAMcamI sadInA prathama caraNa(vi. saM. 414)nI mAnavAmAM Ave che. parantu samayagALA aMge prApta thatI keTalIka anya paNa mahattvapUrNa mAhitIne AdhAre punaH carcA Avazyaka che, ane tenA AdhAre samaya-nirdhAraNa karavuM jarUrI banI rahe che. vastutayA upara jaNAvela bane samayasImA vizvasanIya nathI. A aMge nIcenA muddAo dhyAnamAM levA yogya che : (1) A haribhadrasUri anekAntajayapatAkAmAM tathA tenI svopallavRttimAM vAdImukhya malavAdIno be sthaLe ullekha kare che. A haribhadrano samaya AThamI sadInA uttarArdha (prAya: I. sa. 775 vA 45) nirdhArita thayelo che, mATe uttarasImAM AThamI sadI mAnavAmAM Ave to koI vAMdho Ave tema nathI. (2) vAdIndra malavAdI racita kAdazAra-nayacaka upara A0 siMhajUre TIkA racI che, ane siMhajUranI TIkA samaya aMge ItihAsavidda prA. DhAMkIe anyatra carcA karI che ane temano samaya IsvIsanUnI sAtamI sadInA aMtima caraNa (prAya: I. sa. 675-60) nirdhAya che. AthI nizcitarUpe puravAra thaI jAya che ke mallavAdI I. sa. 675 pahelAM thayelA che. (3) vAdIcUDAmaNi salavAdIno saMbaMdha itihAsa prasiddha valabhI nagarI sAthe che. ane teo valabhImAM rahetA hatA. valabhIno bhaMga (I. sa. 788)nA arasAmAM thayelo. A hakIkatone AdhAre spaSTarUpe kahI zakAya ke paM mukhtArano mata sarvathA asatya kare che. (ema lAge che ke temaNe sAMpradAyika abhinivezane kAraNe mallavAdIne arvAcIna TharAvavAno prayAsa karyo che.) paMDitavarya uparokata bAbato aMge vizeSa vicAra karyo hota to emaNe potAno mata badalyo hota, Ama uttarAdhi I. sa. 675 pUrvanI nirdhArita karI zakAya. pUrva sImA :(1) malavAdI kSamAzramaNe dvAdazAra-nayacakramAM zrI umAsvAtinA tatvArthAdhigamasUtrano tathA temanA svapajJa bhAgano upayoga karyo che. eTale teo umAsvAti (prAya: I. sa. 350) pachI thaI gayA che : (2) mallavAdI siddhasena divAkaranA samakAlIna na hoI zake, kemake dvAdazAra-nayacakranI zailI siddhasenanI zailI karatAM vadhu pariSkRta ane vikasita che. dvAdazAra-nayacakramAM AdhastutikAra siddhasena divAkaranI kArikA uddhata karI. che". vaLI haribhadrasUrie uddhata karela aMzo AdhAre temaNe siddhasena divAkaranA sanmatita upara TIkA racelI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitendra zAha Nirgrantha hovAthI teo siddhasena divAkaranA uttaravarte che : (3) kAdazAra-nayacakamAM diggAganA matanuM khaMDana karavAmAM AvyuM che. chellI zodhone AdhAre pAzcAtya vidvAnoe diggAgano samaya I. sa. 480-540nA arasAno sunizcita karyo che. jApAnI vidvAno paNa anya raste ane vizeSa pramANo anvaye e ja nirNaya para pahoMcyA che. AthI kahI zakAya ke mallavAdIe bAdazA-nayacaka I. sa. nI chaThThI sadInA uttarArdha pUrve racyuM na hoI zake : (4) mallavAdI dvAdazAra-nayacakanA dazamA niyamavidhyaramAM Avazyaka-niryuktinI gAthA TAMke che : yathA : vatthUNaM saMkamaNaM hoti avatthUNaye smbhiruuddh| (Ava0 ni0 757) Avazayaka-niryukitanI racanA prAya: I. sa. para5 nA arasAmAM thaI hovAnuM have manAya che. eTale dvAdazAra-nayacakranI racanA tyAra pachI thayela hovI joie. (5) dvAdazAra-nayacakra mULa pATha aMtargata bRhatkalpaniyukita vA bRhatkalpabhASyanI bRhatkalpanI eka gAthA uddata karavAmAM AvI che: Nicchayato savvalahuM savvaguruM vA Na vijaedavvaM / vavahArato tu jujjati bAyarakhaMdhesu Na itaresu // (vRdattAtpa0 )'' vartamAne upalabdha bhASyamAM niyukti maLI gaI che. A gAthA niyukitanI che ke bhASyanI teno nirNaya thavo ghaTe. munizrI jaMbUvijayajI A gAthAne niyaMtikAra bhadrabAhunI mAne che, jyAre mudrita bRhatka5mAM A gAthAne bhASyabhAthA tarIke mUkI che. vijayalabdhisUri paNa prastuta gAthAne bhASya gAthA mAne che. bhASyanA kartA saMghadAsagaNi che, jemano samaya chaThThI sadInA madhyano mAnavAmAM Ave che. Ama malavAdInuM dvAdazAra-nayacakra I. sa. 550 pachInuM hoI zake. (6) eka anya mahattvanI vAta e che ke mallavAdI jinabhadragaNi kSamAzramaNanA prasiddha vizeSAvazyakabhAgamAMthI koI uddharaNa letA nathI ke jinabhadramaNikSamAzramaNanI anya koI kRtimAMthI paNa uddharaNa TAMkatA nathI. AthI pahelI daSTie ema lAge ke teo jinabhadragaNi kSamAthamaNa(prAya: I. sa. 550 thI 594)nI pahelAM thaI gayA hoya, paNa bIjI bAju jinabhadramaNi kSamAzramaNa paNa mallavAdInuM nAma ke temanI kRtio dvAdazAra-nayacakrano yA sanmativRttino - potAnI ja koI ja kRtimAM ullekha karatA nathI. temanI viru A0 bhAga paranI apUrNa saMskRta svopajJa TIkAmAM paNa nahIM : AthI saMbhava to evo jaNAya che ke A banne mahApuruSo - mallavAdI kSamAzramaNa ane jinabhadragaNi kSamAzramaNa - samakAlIna che, ane bannee eka-bIjAnI kati joI nathI. jinabhadramaNi kSamAzramaNanuM kAryakSetra lATa paMthaka hatuM ane mallavAdInuM kAryakSetra valabhI pradeza rahyo hato. Ama samagra daSTie jotAM melavAdI cothI zatAbdInA pUrvArdhamAM, eTale ke umAsvAtinA vRddha samakAlIna nahIM paNa umAsvAti, siddhasena divAkara, diggAga, niyuktikAra, ane bRhatkalpabhASyakAra (saMghadAsagaNi : I. sa, para5-50) pachI, ane jinabhadragaNi kSamAzramaNanA samakAlIna, eTale ke IsvIsananI chaThThI sadInA uttarArdhanA kare che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. I-1995 vAdIndra mavAdI AmAkSabhaNano samaya TippaNo : 1. soLavyavaela dvAtriMziSThA, cAmaMgo, anu munizrI ajitazekhara vijayajI, jaina saMgha, gunTUra saMvat 2048, pR0 332. 2. siddhasenanA samaya aMge vistArapUrvaka carcA amArA zrI bRhaniAntha stutimaNimaMjupAnI prastAvanAmAM thanAra che. 3. ''mannacitta afini '' rumahin, puna: mAM zrI muktiprabhavijaya gati, prAcya sAhitya puna: prakAzana zreSThi graMthAMka- 2, zrI zrIpAlanagara jaina zreSTha mUtra derAsara TrasTa, muMbaI (sAra amudrita),o saM 61 4. 'bRhadRSTipanikA'', jaina sAhitya saMzodhaka, pustaka prathama, aMka 2, jaina sAhitya saMzodhaka kAryAlaya, pUnA saMvat 1977, pariziSTa, pR 10. 5. siddhahemazAnuzAsanam, saM paMRRkSavijaya gaNi, zrI dakSajyota prakAzana TrasTa, amadAvAda saM0 2035, 2.2.39 6. dvavazAre navacaLam, prathama bhAga, saM. muni jambavijaya, zrI AtmAnaMda jaina graMtharatnamAlA naM. 92, zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara 1966, pR 1. che. anekAntajayapatAkA, prathama bhAga, saM hirAlAla kApaDiyA, G.O.S. Oriental lnstitute, Baroda 1940, pR. 58, 116. 8. saMmatita-prAm, bhAga-4, saM paM sukhalAla saMghavI ane paM becaradAsa dozI, purAtattva maMdira, puna: prakAzana zrI lAlabAga motiyA ceriTI TrasTa, muMbaI (sAla mUrttita), kAMDa-2, gAthA-10, pR f 9. prajJastakSaLam, saMpAdaka Adino ullekha nathI. lA0 60 vidhAmaMdiranA pustakAlayamAM kramAMka 15890, pR0 89. 10. uttarAdhyayanAti, prathama mALa, zrI zAntyAcArya vidita ziSyaditANyavRttiyu, saM no ullekha nathI, Agama prakAzanamALA-7, zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, muMbaI saMvat 2046, pR. 68. 11. nyAyAvanAravArttivRtti, saM pe zrI dalasukha mAlavaNiyA, siMdhI jaina graMthamALA vadhAka-20, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI 1949, pR 108, 125. 12. zrI anupayoga mUngyu, zrI manadhArIlemAM mAlA-3, zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, muMbaI vi. saM 2045, pR0 247, racita ke dhama, saM ullekha karavAmAM Avyo nathI. zrI jinAgama prakAzana 13. utpAdAdisiddhi, saMpAdakano ullekha nathI, zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, muMbaI saMvat 2045, pR0 222. 14. dharmasaMkrANi bhAga-2, anu. ajitarora vijaya, zrI AdinAtha jaina zvetAmbara maMdira TrasTa, beMgalora saMvat para, pR 17, 15. radazAre nAcAma, bhAga-3, saM yunizrI jaiviyA, zrI mAtmAnaMda jaina granyaratnamALA saMdhAMka-95, zrI jaina AtmAnaMda, bhAvanagara 1989, pR 904-906. 11. AkhyAnakarNikoza vRtti, saM. muni puNyavijaya, prAkRta grantha pariSada, vArANasI 1962, pR 172-74. 17. ajJAtakartRkaprabandhacatuSTaya, saM ramaNIka ma zAha, kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcArya navama janma zatAbdI smRtisaMskAra - zikSaNa nidhi, amadAvAda 1994, pR0 32-37. 18. prabhAvAcaritra ane prabaMdhakoza, puna: saM zrI muktiprabhavijaya maNi, prAgya sAhitya puna: prakAzana zreSThi saMcAMka-2, zrI zrIpAlanagara jaina zve bhU derAsara TrasTa, muMbaI (prakAzana varSa amudrita), pR. 77-79. 19. prabaMdhaciMtAmaNi, bhAga-1, saMta jinavijaya kurni, siMdhI jaina jJAnapI, zAntiniketana 1933, pR 147, 20. prabaMdhakoza, bhAga-1, saM jinavijaya, siMdhI jaina jJAnapITha, zAMtiniketana 1935, pR0 21-23. 21. prastAvanA, vAraM nayam, prathama bhAga, saM paM lAlacaMda bhagavAnadAsa, G.O.S. Vol.I I6, Oriental Institutc, Baroda 1952, pp. 11-17. 22. viddhapati, pRSTha 9, strI 72, 73, 23. DhAvazAC navazvam, saM jaMbUvijayajI. (juo enA traNe bhAgo, jenI vigato uparanI noMdhomAM AvI gaI che. 24. zAre gavAt, ba 1-4, saM. AcAryazrI vijayalabdhi mUrIyA, zrI labdhinIpara jaina granthamALA, chANI 1960
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jitendra zAha Nargrantha 25. vA nathaaph5, bhA. 1-3, saM. muni zrI jaMbUvijyajI, zrI AtmAnaMda jaina grantha ratnamAlA - 92, 93, 95, zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara 1966, 1977, 1988. 26. anekAnta jayapatAkA, bhA. 1, saMta eca. Ara. kApaDiyA, 6.0.S., Oriental Institute, Baroda 1940, pp. 58-116. 27. "bRhaTippanikA," jaina sAhitya saMzodhaka, pustaka prathama, aMka 2, jaina sAhitya saMzodhaka kAryAlaya, pUnA, saMvata-1977, pariziSTa, | pR0 10. 28. saMmatitaprakaraNama, bhA. 4, saMpaMsukhalAla saMghavI ane paMbecaradAsa dozI, purAtatva maMdira, puna: prakAzana zrI lAlabAga motizA cerITI TrasTa, muMbaI (prakAzana varSa amudrita), kAMDa-2, gAthA-10, pR. 68. 29. prabhAvakacarita, prathama bhAga, saM. jinavijaya muni, siMdhI jaina graMthamALA, amadAvAda-kalakattA 1940, "loka 37, pR. 8. 30. munizrI kalyANavijayajI, "prabandha paryAlocana," zrI prabhAvaka caritra, gujarAtI anuvAda, zrI jaina AtmAnaMda graMthamALA-63, zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara saM. 187, pR0 56. 31. ejana. pR0 56-57. 32. munizrI danavijaya, jJAnavijaya, nyAyavijaya (tripuTI), jainaparaMparAno itihAsa, bhA. 1, zrI cAritra smAraka graMthamAlA, gaMTha 51, amadAvAda 1952, pR 80, 56. 33. mohanalAla dalIcaMda desAI, jaina sAhityanA saMkSipta itihAsa, zrI jaina e koMnpharansa oNphisa, muMbaI 1933, pR 136. 4. "prastAvanA", dharmottara pradIpa, saM0 dalasukha mAlavaNiyA, ke0 pI0 jAyasvAla risarca insTiTyUTa, paTanA 1971. 35. ejana. 36. tripuTI mahArAja, jaina paraMparAno itihAsa, bhA1, zrI cAritra smAraka graMthamAlA naM. 51, amadAvAda 1952, pR.380. 37. ejana. pR. 379. 8. prabhAvakacarita, bhA1, saM. muni jinavijaya, siMdhI jaina graMthamAlA, amadAvAda-kalakattA 1940, pR 166. 39. tripuTI mahArAja, jaina paraMparAno, bhA. 1, pR. 379. 40. nAthurAma premI, "revasena ! na#', nara sAhitya gaura tidAsa paMdhita satyatA , chaMda , naina graMtha ratnA ( ) tireDa, 6 1266, pR. 268-262. 41. 50 dalasukha mAlavaNiyA, "kAvArtha mannavAha va na#', zrImad japU , zrI dharmavRttapAchA gena zvetAnA saMya, mAdo-vI 6617, pR. 206-220. 42. ejana. pR0 210. 47. saMpattina-vaUTE, bhA4. saMta paMsukhalAla saMghavI ane paM. becaradAsa dozI, puna: prakAzana zrI lAlabAga motizA cerITI TrasTa, muMbaI (prakAzana varSa amudrita), kAMDa-2, gAthA-10, pR. 608. 44. "prastAvanA", jJAnabindu, saM. jayasuMdara vijaya, aMgherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI, vi. saM. 2043, pR. 61. 45 ejana, pR0 61. 46. jugala kizora mukhtAra, jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, zrI vIra zAsana saMgha, kalakattA 1955, pR. 550. 47. ejana, pR551. 48. ejana, pR0 553. 49. prastAvane, dUra nathaiY, thara mAna, saM. munizrI jaMbUvijayajI, zrI AtmAnaMda jaina grantharatnamAlA, naM. 9ra, zrI jaina AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara 1966, pR. 49. 50. ejana, pR. 50, 61. 51. ejana, pR0 50. para, paM. dalasukha mAlavaNiyA, "vArya ma7 T0', . 20. Education International
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. I-1995 vArdI malvavAdI mAthamAgano samaya 53. "prastAvanA", tAvAra para, ba, muni zrI jaMbUvijayajI, pR. 49. 54. muni zrI jakhkhavijayajI, "jainAcAryazrI malavAdI ane bhatRharino samaya," buddhiprakAza (raimAsika) 50 8, aMka 11, gujarAta - varnAkulara sosAyaTI, amadAvAda 1951, pR. 332. 55. ane jayapatA, T-1, saM. hirAlAla kApaDiyA, pR.58, 116. 56. aprakAzita lekha ane makhika carcAne AdhAre 57. zart af, pR.596. 58. ejana, pR35. 59. juo pAdaTIpa naM. 55. 60. dvizatAva, pR. 89. 61. ejana, pR. 301. 62. vRdanjanya phU5, saM. munizrI caturavijaya tathA puNyavijayajI, zrI AtmAnaMda jaina grantha ratnamAlA 82, zrI jaina AtmAnaMda - sabhA, bhAvanagara 1933, pR0 22. 63. "prastAvanA", draviniyam-4, saM. AcArya vijayalabdhisUri, labdhisUrIzvara jaina granthamAlA-44, chANI 1960, pR. 32.