Book Title: Utsarg Aur Apwad Dono Hi Marg
Author(s): Amarmuni
Publisher: Z_Panna_Sammikkhaye_Dhammam_Part_01_003408_HR.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212374/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsarga aura apavAda : donoM hI mArga jaina-sAdhanA: jaina saMskRti kI sAdhanA, Atma-bhAva kI sAdhanA hai, manovikAroM ke vijaya kI sAdhanA hai| vItarAga prarUpita dharma meM sAdhanA kA zuddha lakSya hai-manogata vikAroM ko parAjita kara sarvatobhAvena Atmavijaya kI prtisstthaa| ataeva jainadharma kI sAdhanA kA AdikAla se yahI mahAghoSa rahA hai ki eka (AtmA kA azuddha bhAva) ke jIta lene para pA~ca-krodhAdi cAra kaSAya aura mana jIta lie gae, aura ina pA~coM ke jIta lie jAne para daza (mana, cAra kaSAya aura pA~ca indriya) jIta lie ge| isa prakAra daza zatrunoM ko jIta kara maiMne, jIvana ke samasta zatrunoM ko sadA ke lie jIta liyA hai| jaina-sAdhanA kA saMvidhAna : jaina-zabda 'jina' zabda se banA hai| jo bhI jina kA upAsaka hai, vaha jaina hai| jina ke upAsaka kA artha hai-jinatva-bhAva kA sAdhaka / rAga-dveSAdi vikAroM ko sarvathA jIta lenA jinatva hai / ataH jo rAga-dveSa rUpa vikAroM ko jItane ke lie prayatnazIla hai, kucha ko jIta cukA hai, aura kucha ko jIta rahA hai, arthAt jo nirantara zuddha jinatva kI ora gatizIla hai, vaha jaina hai| - astu nijatva meM jinatva kI pratiSThA karanA hI jaina-dharma hai, jaina-sAdhanA hai| yahI kAraNa hai ki jaina-dharma bAhya vidhi-vidhAnoM evaM kriyA-kANDoM para Agraha rakhatA huA bhI, prAgraha nahIM rakhatA hai, arthAt durAgraha nahIM rakhatA hai| sAdhanA ke niyamopaniyamoM kA prAgraha rakhanA eka bAta hai, aura durAgraha rakhanA dUsarI bAta hai, yaha dhyAna meM rakhane jaisA hai| sAdhanA ke lie vidhiniSedha Avazyaka hai, atIva Avazyaka haiN| unake binA sAdhanA kA kucha artha nhiiN| phira bhI ve gauNa haiM, mukhya nhiiN| mukhya hai-samAdhi-bhAva, samabhAva, prAtmA kI zuddhi / antarmana zAnta rahe, kaSAyabhAva kA zamana ho, caMcalatA--udvignatA jaisA kisI prakAra kA kSobha na ho, sahaja zuddha zAnti evaM samAdhi kA mahAsAgara jIvana ke kaNa-kaNa meM laharAtA rahe, phira bhale hI vaha kisI bhI taraha ho, kisI bhI sAdhana se ho, yaha hai jaina sAdhanA kA ajara-amara saMvidhAna / isI saMvidhAna kI chAyA meM jaina-sAdhanA ke yathA deza-kAla vibhinna rUpa atIta meM badalate rahe haiM, vartamAna meM badala rahe haiM aura bhaviSya meM badalate rheNge| isake lie jaina tIrthaMkaroM kA zAsana-bheda dhyAna meM rakhA jA sakatA hai| bhagavAna pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra ekakAryaprapanna the, eka hI lakSya rakha rahe the, phira bhI donoM meM vizeSa vibheda thaa| donoM hI mahApuruSoM dvArA pravartita sAdhanA kA antaHprANa bandhana-mukti eka thA, kintu bAhara meM cAturyAma aura paMca 1. ege jie jiyA paMca, paMca jirA jiyA ds| dasahA u jiNittA NaM, sabva-sattU jiNAmahaM / / --uttarAdhyayana 23, 36 2. dosA jeNa niraMbhaMti, jeNa khijjati puvkmmaaiN| so so mokkhovAo, rogAvatthAsu samaNaM v|| -nizItha bhASya gA0 5250 utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 227 Jain Education Intemational Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA ke rUpa meM dharma-bheda tathA acelaka aura sacelaka ke rUpa meM liMgabheda thA, yaha itihAsa kA eka parama tathya hai / 3 sAdhanA : eka saritA : ke jaina-dharma kI sAdhanA vidhivAda aura niSedhavAda ke ekAnta atireka kA parityAga kara donoM ke madhya meM se hokara bahane vAlI saritA hai / saritA ko apane pravAha ke lie donoM kUloM sambandhAtireka se bacakara yathAvasara evaM yathAsthAna donoM kA yathocita sparza karate hue madhya meM pravahamAna rahanA Avazyaka hai| kisI eka kUla kI ora hI satata bahatI rahane vAlI saritA kabhI huI hai, na hai, aura na kabhI hogii| sAdhanA kI saritA kA bhI yahI svarUpa hai / eka vidhivAda kA taTa hai, to dUsarI ora niSedhavAda kA / donoM ke madhya meM se bahatI hai, sAdhanA kI mRta saritA / sAdhanA kI saritA ke pravAha ko akSuNNa banAe rakhane ke lie jahA~ donoM kA svIkAra Avazyaka hai, vahA~ donoM ke pratireka kA parihAra bhI Avazyaka hai / vidhivAda aura niSedhavAda kI iti se bacakara yathocita vidhi - niSedha kA sparzakara samiti rUpa meM bahane vAlI sAdhanA kI saritA hI antataH apane ajara-amara ananta sAdhya meM vilIna ho sakatI hai / utsarga aura apavAda : -- sAdhanA kI sImA meM praveza pAte hI sAdhanA ke do aMgoM para dhyAna kendrita ho jAtA haiutsarga tathA apavAda / ye donoM aMga sAdhanA ke prANa haiN| inameM se eka kA bhI prabhAva ho jAne para sAdhanA adhUrI hai, vikRta hai, ekAMgI hai, akAnta hai| jIvana meM ekAnta kabhI kalyANakara nahIM ho sakatA / kyoMki vItarAga-deva ke prakSuNNa patha meM ekAnta mithyA hai, ahita hai azubhaMkarahai / manuSya dvipada prANI hai, ataH vaha apanI yAtrA donoM padoM se hI bhalI-bhA~ti kara sakatA hai / eka pada kA manuSya laMgar3A hotA hai / ThIka, sAdhanA bhI apane do padoM se hI samyak prakAra se gati kara sakatI hai / utsarga aura apavAda sAdhanA ke do caraNa haiM / inameM se eka caraNa kA bhI prabhAva, yaha sUcita karegA ki sAdhanA pUrI nahIM, adhUrI hai| sAdhaka ke jIvana - vikAsa ke lie utsarga aura apavAda prAvazyaka hI nahIM, apitu aparihArya bhI hai| sAdhaka kI sAdhanA ke mahApatha para jIvana ratha ko gatizIla evaM vikAsonmukha rakhane ke lie -- utsarga aura apavAda-rUpa donoM cakra sazakta tathA sakriya rahane cAhae~-- tabhI sAdhaka apanI sAdhanA dvArA apane abhISTa sAdhya kI siddhi kara sakatA hai| utsarga aura apavAda kI paribhASA : utsarga aura apavAda kI carcA bahuta gaMbhIra evaM vistRta hai / ataH sarvaprathama laMbI carcA meM na jAkara hama prAcIna prAcAryoM kI dhAraNA ke anusAra saMkSepa meM utsarga aura apavAda kI paribhASA para vicAra kara lenA cAhate haiM / AcArya saMghadAsa, 'ut' upasarga kA artha 'udyata' karate haiM aura 'sarva' kA 'vihAra' / astu jo udyata vihAra caryA hai, vaha utsarga hai / utsarga kA pratipakSa apavAda hai / kyoMki apavAda, dubhikSAdi meM utsarga se pracyuta hue sAdhaka ko jJAnAdi - prabalambanapUrvaka dhAraNa karatA hai / arthAt utsarga meM rahate hue sAdhaka yadi jJAnAdi guNoM kA saMrakSaNa nahIM kara pAtA hai, to apavAda sevana ke dvArA unakA saMrakSaNa kara sakatA hai / " 3. uttarAdhyayana, 23vA zradhyayana, gAthA 25 se 32, kezIgautama saMvAda / 4. ujjayassaggassaggo, pravavAo tassa ceva paDivakkho / ussaggA vinivatiya dharei sAlabamavavAo / / 316 / / --bRhatkalpabhASya pIThikA udyataH sargaH --- bihAra utsargaH / tasya ca utsargasya pratipakSo'pavAdaH / katham ? iti ced atAha-utsargad adhvA'vamaudaryAdiSu 'vinipatitaM' pracyuta jJAnAdisAlambamapavAdo dhArayati / / 316 / / -- prAcArya malamagiri 228 pannA samikkha dhammaM Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra kA kathana hai ki "dravya kSetra, kAla Adi kI anukUlatA se yukta 'samartha sAdhaka ke dvArA kiyA jAne vAlA kalpanIya (zuddha) prannapAnagaveSaNAdi-rUpa ucita anuSThAna, utsarga hai / aura dravyAdi kI anukUlatA se rahita kA yatanApUrvaka tathAvidha prakalpya sevanarUpa ucitta anuSThAna, apavAda hai / ' 394 AcArya municandra sUri, sAmAnya rUpa se pratipAdita vidhi ko utsarga kahate haiM aura vizeSa rUpa se pratipAdita vidhi ko apavAda | apane ukta kathana kA Age cala kara ve aura bhI spaSTIkaraNa karate haiM ki samartha sAdhaka ke dvArA saMyamarakSA ke lie jo anuSThAna kiyA jAtA hai, vaha utsarga hai / aura samartha sAdhaka ke dvArA saMyama kI rakSA ke lie hI jo bAhara meM utsarga se viparIta-sA pratItA hone vAlA anuSThAna kiyA jAtA hai, vaha apavAda hai| donoM hI pakSoM kA viparyAsarUpa se anuSThAna karanA, na utsarga hai aura na apavAda, apitu saMsArAbhinandI prANiyoM kI duzceSTA mAtra hai AcArya malliSeNa utsarga aura apavAda ke sambandha mahattvapUrNa spaSTIkaraNa karate - " sAmAnya rUpa se saMyama kI rakSA ke lie navakoTi-vizuddha AhAra grahaNa karanA, utsarga hai / parantu yadi koI muni tathAvidha dravya, kSetra, kAla aura bhAva-sambandhI ApattiyoM se grasta ho jAtA hai, aura usa samaya gatyantara na hone se ucita yatanA ke sAtha aneSaNIya Adi prahAra grahaNa karatA hai, yaha apavAda hai / kintu, apavAda bhI utsarga ke samAna saMyama kI rakSA ke lie, hI hotA hai / "" eka anya AcArya kahate haiM -- "jIvana meM niyamopaniyamoM kI jo sarvasAmAnya vidhi hai, vaha utsarga hai / aura, jo vizeSa vidhi hai, vaha apavAda hai / "". kiM bahunA, sabhI prAcAryoM kA abhiprAya eka hI hai ki sAmAnya utsarga hai, aura vizeSa apavAda hai / laukika udAharaNa ke rUpa meM samajhie ki pratidina bhojana karanA, yaha jIvana kI sAmAnya paddhati hai| bhojana ke binA jIvana Tika nahIM sakatA hai, jIvana kI rakSA ke lie utsargataH bhojana Avazyaka hai / parantu, ajIrNa Adi kI sthiti meM bhojana kA tyAga karanA hI zreyaskara hai / kinhIM vizeSa rogAdi kI sthitiyoM meM bhojana kA tyAga bhI jIvana kI rakSA ke lie Avazyaka ho jAtA hai| arthAt eka prakAra se bhojana kA parityAga hI jIvana ho jAtA hai / yaha bhojana sambandhI apavAda hai / isI prakAra amuka paddhati kA bhojana sAmAnyataH ThIka rahatA hai, yaha bhojana kA utsarga hai / parantu usI paddhati kA bhojana kabhI kisI vizeSa sthiti meM ThIka nahIM bhI rahatA hai, yaha bhojana kA apavAda hai / sAdhanA ke kSetra meM bhI utsarga aura apavAda kA yahI krama hai / utsargataH pratidina kI sAdhanA meM jo niyama saMyama kI rakSA ke lie hote haiM, ve vizeSataH saMkaTakAlIna apavAda sthiti 5. dacvAdihi juttassussaggo caduciyaM praNudvANaM / rahiyassa tamavabAo, uciyaM ciyarassa na u tassa / / upadeza pada, gA0 784 6. sAmAnyokto vidhirutsargaH / vizeSoktastvapavAdaH / dravyAdiyuktasya yattadaupicityena anuSThA sa utsargaH tadrahitasya punastadaucityenaiva ca yadanuSThAnaM so'pavAdaH / yaccaitayoH pakSayaviparyAsana anuSThAnaM pravartate na sa utsargo'pavAdo vA, kintu saMsArAbhinandisatvaceSTitamiti / -- upadezapada- sukhasambodhinI, gA0 781-784 7. AhAra ke lie svayaM hiMsA na karanA, na karavAnA, na hiMsA karane vAloM kA anumodana karanA / AhAra Adi svayaM na pakAnA, na pakavAnA, na pakAne vAloM kA anumodana karanA / AhAra Adi svayaM na kharIdanA, na dUsaroM se kharIdavAnA na kharIdane vAloM kA anumodana karanA / --sthAnAMGga sUtra 3,681 8. yathA jainAnAM saMyamaparipAlanArthaM navakoTivizuddhAhAragrahaNamutsargaH / tathAvidha dravya kSetra-kAlabhAvApatsu ca nipatitasya gatyantarAbhAvepaMcakAdiyatanayA aneSaNIyAdigrahaNamapavAdaH / so'pi ca saMyamaparipAlanArthameva / - syAdvAda maJjarI, kArikA 11 6. sAmAnyokto vidhirutsarga, vizeSokto vidhirapavAdaH / - darzana zuddhi utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 226 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM saMyama kI rakSA ke lie nahIM bhI ho sakate haiM / ataH usa sthiti meM gRhIta niyamoM meM parivartana karanA Avazyaka ho jAtA hai, aura vaha parivartana bhale hI bAhara se saMyama ke viparIta hI pratibhAsita hotA ho, kintu aMdara meM saMyama kI surakSA ke lie hI hotA hai / ekAnta nahIM, anekAnta : kucheka vicAraka jIvana meM utsarga ko hI pakar3a kara calanA cAhate haiM, ve apanI sampUrNa zakti utsarga kI ekAnta sAdhanA para hI kharca kara dene para tule hue haiM, phalataH jIvana meM apavAda sarvathA pApa karate rahate haiM / unakI dRSTi meM ( ekAMgI dRSTi meM ) apavAda dharma nahIM, apitu eka mahattara pApa hai / isa prakAra ke vicAraka sAdhanA ke kSetra meM usa kAnI hathinI ke samAna haiM, jo calate samaya mArga ke eka ora hI dekha pAtI hai / dUsarI ora kucha sAdhaka ve haiM, jo utsarga ko bhUlakara kevala apavAda ko pakar3a kara hI calanA zreya samajhate haiM / jIvana-patha meM ve kadama-kadama para apavAda kA sahArA lekara hI calanA cAhate haiN| jaise zizu, binA kisI sahAre ke cala hI nahIM sktaa| ye donoM vicAra ekAMgI hone se upAdeya koTi meM nahIM zrA sakate / jaina-dharma kI sAdhanA ekAnta kI nahIM, anekAnta kI sundara aura svastha sAdhanA hai / jaina-saMskRti ke mahAna unnAyaka prAcArya haribhadra ne prAcArya saMghadAsa gaNI kI bhASA ekAnta pakSa ko lekara calane vAle sAdhakoM ko saMbodhita karate hue spaSTa zabdoM meM kahA hai"bhagavAn tIrthaMkara devoM ne na kisI bAta ke lie ekAnta vidhAna kiyA hai aura na kisI bAta haryana fada hI kiyA hai / bhagavAn tIrthaMkara kI eka hI prAjJA hai, eka hI Adeza hai, ki jo kucha bhI kArya tuma kara rahe ho, usameM satyabhUta ho kara raho / use vaphAdArI ke sAtha karate raho / 10 prAcArya ne jIvana kA mahAn rahasya khola kara rakha diyA hai| sAdhaka kA jIvana na ekAnta niSedha para cala sakatA hai, aura na ekAnta vidhAna para hI / yathAvasara kabhI kucha lekara aura kabhI kucha chor3akara hI vaha apanA vikAsa kara sakatA hai / ekAnta kA parityAga karake hI vaha apanI sAdhanA ko nirdoSa banA sakatA hai / sAdhaka kA jIvana eka pravahaNazIla tatva hai / use bA~dhakara rakhanA bhUla hogI / nadI ke satata pravahaNazIla vega ko kisI kSudra garta meM bA~dhakara rakha chor3ane kA artha hogA, usameM durgandha paidA karanA tathA usakI sahaja svacchatA evaM pAvanatA ko naSTa kara DAlanA / jIvana-vega ko ekAnta utsarga meM banda karanA, yaha bhI bhUla hai aura use ekAnta apavAda meM kaida karanA, yaha bhI cuka hai / jIvana kI gati ko kisI bhI ekAnta pakSa meM bA~dhakara rakhanA, hitakara nahIM / jIvana ko bA~dhakara rakhane meM kyA hAni hai ? bA~dhakara rakhane meM, saMyata karake rakhane meM to koI hAni nahIM hai / parantu, ekAnta vidhAna aura ekAnta niSedha meM bA~dha rakhane meM jo hAni hai, vaha eka bhayaMkara hAni hai / yaha eka prakAra se sAdhanA kA pakSAcAta hai / jisa prakAra pakSAghAtaroga meM jIvana sakriya nahIM rahatA, usameM gati nahIM rahatI, usI prakAra vidhi-niSedha ke pakSAghAtarUpa ekAnta Agraha se bhI sAdhanA kI sakriyatA naSTa ho jAtI hai, usameM yathocita gati evaM pragati kA prabhAva ho jAtA hai / vidhi - niSedha apane Apa meM ekAnta nahIM haiM / yathAparisthiti vidhi niSedha ho sakatA hai aura niSedha vidhi | jIvana meM isa ora niyata jaisA kucha nahIM hai / prAcArya umAsvAti prazamarati prakaraNa meM spaSTataH likhate haiM "bhojana, zayyA, vastra, pAna tathA auSadha Adi koI bhI vastu zuddha kalpya grAhya hone para bhI kalpya - azuddha-zragrAhya ho jAtI hai, aura akalpya hone para bhI kalpya ho jAtI hai / """ 10. na vi kiMci zraNuSNAtaM, paDisiddhaM vAvi jiNarvAridehi / titthagarANaM, ANA, kajje sacceNa hoya vvaM / / - - upadeza pada 776 11. kiMcicchuddha kalpyamakalpyaM syAt syAdakalpyamapi kalpyam, piNDaH zayyA vastraM, pAtraM vA bheSajAdyaM vA // 145 // 230 pannA samikkha dhammaM . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "deza, kAla, kSetra, puruSa, avasthA, upadhAta aura zuddha bhAvoM kI samIkSA ke dvArA hI vastu kalpya-grAhya hotI hai| koI bhI vastu sarvathA ekAnta rUpa se kalpya nahIM hotii|"12 vastu apane-Apa meM na acchI hai, na burI hai| vyakti-bheda se vaha acchI yA burI ho jAtI hai| prAkAza meM candramA ke udaya hone para cakravAka-dampatI ko zoka hotA hai, cakora ko hrss| inameM candramA kA kyA hai ? vaha cakravAka aura cakora ke lie apanI sthiti meM koI bhinna-bhinna parivartana nahIM karatA hai| cakravAka aura cakora kI apanI manaHsthiti bhinna hai, ataH usake anusAra candra acchA yA burA pratibhAsita hotA hai| isI prakAra sAdhaka bhI vibhinna sthiti meM rahate haiM, unakA stara bhI deza, kAla Adi kI vibhinnatA meM vibhinna staroM para U~cA-nIcA hotA rahatA hai| ataeva eka hI vastu eka sAdhaka ke lie niSiddha, a hotI hai, to dUsare ke lie unakI apanI sthiti meM grAhya bhI ho sakatI hai| paristhiti aura tadanusAra hone vAlI bhAvanA hI mukhya hai| "yAzI bhAvanA yasya siddhirbhavati taadRshi|" jisakI jaisI bhAvanA hotI hai, usako vaisI hI siddhi prApta hotI hai| loka-bhASA meM bhI kivadantI hai--"jAko rahI bhAvanA jaisI, prabhu mUrata dekhI tina taisii|"arthaat satya eka hI hai, vaha vibhinna deza-kAla meM vibhinna manobhAvoM ke anusAra vibhinna rUpoM meM parilakSita hotA rahatA agrAhya nizItha sUtra ke bhASyakAra isa sambandha meM bar3I hI mahattvapUrNa bAta kahate haiN| ve samasta utsargoM aura apavAdoM, vidhi aura niSedhoM, kI zAstrIya sImAnoM kI carcA karate hue likhate hai.---"samartha sAdhaka ke lie utsarga sthiti meM jo dravya niSiddha kie gae haiM, ve saba asamartha sAdhaka ke lie apavAda sthiti meM kAraNa vizeSa ko dhyAna meM rakhate hue grAhya ho jAte haiN|13 prAcArya jinadAsa ne nizItha cUrNi meM uparyukta bhASya para vivaraNa karate hue spaSTa zabdoM meM likhA hai ki jo utsarga meM pratiSiddha haiM, ve saba-ke-saba kAraNa utpanna hone para kalpanIya-grAhya ho jAte haiN| aisA karane meM kisI prakAra kA bhI doSa nahIM hai| utsarga aura apavAda kA yaha vicAra aisA nahIM ki vicAra jagat ke kisI eka kone meM hI par3A rahA ho, idhara-udhara na phailA ho| jaina sAhitya meM sudUra atIta se lekara bahuta Age taka utsarga aura apavAda para carcA hotI rahI, aura vaha matabheda kI dizA meM na jAkara pUrvanirdhArita eka hI lakSya kI ora bar3hatI rhii| AcArya jinezvara apane yuga ke eka pramukha kriyAkANDI prAcArya hue haiN| parantu, unhoMne bhI zAstrIya vidhi-niSedhoM ke sambandha meM ekAnta kA Agraha nahIM rkhaa| prAcArya haribhadra ke aSTaka prakaraNa para TIkA karate hue ve caraka saMhitA kA eka prAcIna zloka uddhRta karate hai- "deza, kAla aura rogAdi ke kAraNa mAnava-jIvana meM kabhI-kabhI aisI avasthA bhI A jAtI hai ki jisa meM akArya kArya bana jAtA hai aura kArya akArya ho jAtA hai| arthAt jo vidhAna hai, vaha niSedha koTi meM calA jAtA hai, aura jo niSedha hai, vaha vidhAna koTi meM A pahu~catA hai / "15 utsarga aura apavAda kI ekArtha-sAdhanatA : prastuta carcA meM yaha bAta vizeSarUpa se dhyAna meM rakhane jaisI hai ki utsarga aura apavAda 12. dezaM kAlaM puruSamavasthAmupadhAtazuddhapariNAmAn, prasamIkSya bhavati kalpyaM, naikAntAtkalpyate kalpyam ||146||-prshmrti 13. ussaggeNa NisiddhANi, jANi dabvANi saMthare munninno| kAraNajAe jAte, sabvANi vi tANi kappaMti |-nishiith bhASya, 5245 14. jANi ussagge paDisijJANi, uppaNNe kAraNe savvANi vi tANi kppNti| Na doso...... // -nizItha carNi, 5245 15. utpadyate hI sA'vasthA, dezakAlAmayAn prati / yasyAmakAryamakArya syAta, karma kArya ca varjayetA-maSTakaprakaraNa, 27, 5 TIkA utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 231 Jain Education Intemational Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM ekArtha-sAdhaka hote haiM, arthAt donoM kA lakSya eka hotA hai, donoM eka-dUsare ke pUraka hote haiM, sAdhaka hote haiM, bAdhaka aura ghAtaka nhiiN| donoM ke sumela se hI, ekArtha-sAdhakatva se hI, sAdhaka kA sAdhanA patha prazasta ho sakatA hai / " utsarga aura apavAda yadi paraspara nirapekSa hoM, anyArthaka hoM, eka hI prayojana ko siddha na karate hoM, to ve zAstra-bhASA ke anusAra utsarga aura apavAda hI nahIM ho sakate / zAstrakAra ne donoM ko mArga kahA hai| aura, mArga ve hI hote haiM, jo eka hI nirdiSTa lakSya kI ora jAte hoM, bhale hI ghUma-phira kara jAe~ / jo vibhinna lakSyoM kI ora jAte hoM, ve eka lakSya para pahu~cane kI bhAvanA rakhane vAle yAtriyoM ke lie mArga na hokara, kumArga hI hote haiM / sAdhanA ke kSetra meM utsarga bhI mArga hai, aura apavAda bhI mArga hai, donoM hI sAdhaka ko mukti kI ora le jAte haiM, donoM hI saMyama kI rakSA ke lie hote haiM / eka hI roga meM eka vyakti ke lie vaidya kisI eka khAdya vastu ko apathya kaha kara niSedha karatA hai, to dUsare vyakti ke lie deza, kAla aura prakRti Adi kI vizeSa sthiti ke kAraNa usI niSiddha vastu kA vidhAna bhI karatA hai / parantu isa vidhi aura niSedha kA lakSya eka hI hai---roga kA upazamana, roga kA unmuuln| isa sambandha meM zAstrIya udAharaNa ke lie zrAyuvedokta vidhAna hai ki "sAmAnyataH jvara roga meM laMghana ( bhojana kA parityAga ) hitAvaha evaM svAsthya ke anukUla rahatA hai, parantu vAta, zrama, krodha, zoka aura kAmAdi se utpanna jvara meM laMghana se hAni hI hotI hai / 17 isa prakAra eka sthAna para bhojana kA tyAga amRta hai, to dUsare sthAna para bhojana kA pratyAga amRta hai| donoM kA lakSya eka hI hai, bhinna nahIM / utsarga aura apavAda ke sambandha meM bhI yahI bAta hai| donoM kA lakSya eka hI haijIvana kI saMzuddhi, AdhyAtmika pavitratA, saMyama kI rakSA, jJAnAdi sadguNoM kI vRddhi / utsarga apavAda kA poSaka hotA hai aura apavAda utsarga kA utsarga mArga para calanA, yaha jIvana kI sAmAnya paddhati hai, jaise ki sIdhe rAjamArga para calane vAlA yAtrI kabhI pratirodha - vizeSa ke kAraNa rAjamArga kA parityAga kara samIpa kI pagaDaMDI bhI pakar3a letA hai, parantu kucha dUra calane ke bAda anukUlatA hote hI punaH usI rAjamArga para lauTa AtA hai| yahI bAta utsarga se apavAda aura apavAda se utsarga ke sambandha meM lAgU par3atI hai| donoM kA lakSya gati hai, pragati nahIM / phalataH donoM hI mArga haiM, pramArga yA kumArga nhiiN| donoM ke yathokta sumela se hI sAdhaka kI sAdhanA zuddha evaM paripuSTa hotI hai / utsarga aura apavAda kaba aura kaba taka ? prazna kiyA jA sakatA hai ki sAdhaka kaba utsarga mArga se gamana kare aura kaba apavAda mArga se ? prazna vastutaH bar3e hI mahattva kA hai / ukta prazna para pahale bhI yathAprasaMga kucha-nakucha likhA gayA hI hai, kintu vaha saMkSepa bhASA meM hai| saMbhava hai, sAdhAraNa pAThaka usa para se koI spaSTa dhAraNA na banA sake / ataH hama yahA~ kucha vistRta carcA kara lenA cAhate haiM / utsarga sAdhanA patha kI sAmAnya vidhi hai, ataH usa para sAdhaka ko satata calanA hai / utsarga chor3A jA sakatA hai, kintu vaha yoM hI prakAraNa nahIM, binA kisI vizeSa paristhiti ke nahIM / aura vaha bhI sadA ke lie nahIM / jo sAdhaka prakAraNa hI utsarga mArga kA parityAga kara detA hai, athavA kisI apuSTa ( nagaNya ) kAraNa kI prADa meM use chor3a detA hai, vaha sAdhaka 16. notsRSTamanyArthamapodyate ca / -anyayogavyavacchedikA, 11vIM kArikA yamarthamevAzritya zAstreSUtsargaH pravartate, samevArthamAzrityApavAdo'pi pravartate, tayonimnonnatAdivyavahAravat parasparasApekSatvena ekArthasAdhanaviSayatvAt / 17. kAlAvirodhinirdiSTaM jvarAdau laGghanaM hitam / Rte'nila-zrama-krodha-zoka- kAmakRtajvarAt / / -- syAdvAdamaJjarI (uddhRta) kA0 11 232 -- syAhAdamaJjarI, kArikA 11 pannA samikar dhammaM . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ImAnadAra sAdhaka nahIM hai| vaha bhagavadAjJA kA ArAdhaka nahIM, apitu virAdhaka hai| jo vyakti akAraNa hI auSadhi kA sevana karatA hai, athavA roga kI samApti ho jAne para bhI rogI hone kA nATaka khelatA rahatA hai, vaha makkAra hai, kartavya-bhraSTa hai| isa prakAra ke akarmaNya vyakti apane Apa bhI vinaSTa hote haiM aura samAja ko bhI kalaMkita karate haiN| yahI dazA una sAdhakoM kI hai, jo bAta-bAta para utsarga mArga kA parityAga karate haiM, akAraNa hI apavAda kA sevana karate haiM aura eka bAra kAraNavaza apavAda meM Ane ke pazcAt kAraNa kI samApti ho jAne para bhI vahIM DaTe rahate haiN| isa prakAra ke sAdhaka svayaM to patha-bhraSTa hote hI haiM, kiMtu samAja meM bhI eka galata prAdarza upasthita karate haiN| ukta sAdhakoM kA koI mArga nahIM hotA, na utsarga aura na apvaad| apanI jaghanya vAsanA yA durbalatA kI pUrti ke phera meM ve zuddha apavAda mArga ko bhI badanAma karate haiN| apavAda mArga bhI eka vizeSa mArga hai| vaha bhI sAdhaka ko mokSa kI ora hI le jAtA hai, saMsAra kI ora nhiiN| jisa prakAra utsarga saMyama mArga hai, usI prakAra apavAda bhI saMyama mArga hai| kintu, vaha apavAda vastutaH apavAda honA caahie| apavAda ke pavitra veSa meM kahIM bhogAkAMkSA cakamA na de jAe, isake lie sAdhaka ko satata sajaga evaM saceSTa rahane kI prAvazyakatA hai| sAdhaka ke sammukha vastutaH koI vikaTa paristhiti ho, dUsarA koI sarala mArga sUjha hI na par3atA ho, phalasvarUpa apavAda aparihArya sthiti meM upasthita ho gayA ho, tabhI apavAda kA sevana dharma hotA hai| aura jyoMhI samAgata tUphAnI vAtAvaraNa sApha ho jAe, sthiti kI vikaTatA na rahe, tyoMhI apavAda se utsarga mArga para punaH prArUr3ha ho jAnA caahie| aisI sthiti meM kSaNabhara kA vilamba bhI ghAtaka ho sakatA hai| aura, eka bAta yaha bhI hai ki, jitanA Avazyaka ho, utanA hI apavAda kA sevana karanA caahie| aisA na ho ki calo, jaba yaha kara liyA, to aba isameM bhI kyA hai ? yaha bhI kara leN| jIvana ko nirantara eka apavAda se dUsare apavAda para zithila bhAva se lur3hakAte jAnA, apavAda nahIM hai| jina logoM ko maryAdA kA bhAna nahIM hai, apavAda kI mAtrA evaM sImA kA parijJAna nahIM hai, unakA apavAda ke dvArA utthAna nahIM, apitu zatamukha patana hotA hai-- "vaveka-bhraSTAnAM bhavati vinipAtaH zatamukhaH / " utsarga aura apavAda para eka bahuta hI sundara paurANika gAthA hai| usa para se sahaja hI samajhA jA sakatA hai, ki utsarga aura apavAda kI apanI kyA sImAe~ haiM ? aura, unakA sUkSma vizleSaNa kisa prakAra ImAnadArI se karanA cAhie? - eka vAra dvAdaza varSIya bhayaMkara durbhikSa pdd'aa| loga bhUkhoM marane lage, sarvatra hAhAkAra maca gyaa| eka vidvAn RSi bhI bhUkha se saMtrasta idhara-udhara anna ke lie bhaTaka rahe the| unhoMne dekhA ki rAjA ke kucha hastipaka (pIlavAna) baiThe hai, bIca meM anna kA r3hera hai, saba usI meM se eka sAtha le le kara khA rahe haiN| pAsa hI jala-pAtra rakhA hai, pyAsa lagane para bIca-bIca meM saba usI meM maha lagA kara jala pI lete haiN| RSi ne pIlavAnoM se anna kI yAcanA kii| pIlavAnoM ne kahA--"mahArAja, kyA deM ? anna to jUThA hai !" RSi ne kahA--"koI harja nhiiN| jUThA hai to kyA hai, Akhira peTa to bharanA hI hai| Apatti kAla meM kaisI maryAdA ? "Apatti kAle maryAdA nAsti / " RSi ne jUThA anna le liyA, evaM eka ora vahIM baiTha kara khA bhI liyaa| jaba calane lage, to pIlavAnoM ne kahA-"mahArAja, jala bhI pI jaaie|" isa para RSi ne kahA"jala jUThA hai, maiM nahIM pI sktaa|" itanA sunanA thA ki saba-ke-saba pIlavAna ThahAkA mArakara ha~sa pdd'e| kahane lage"mahArAja! anna peTa meM pahuMcate hI, mAlUma hotA hai, buddhi lauTa AI hai| bhalA, Apane jo anna khAyA hai, kyA vaha jUThA nahIM thA? aba pAnI pIne meM jUThe-succe kA vicAra kisa AdhAra para kara rahe ho?" utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 233 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSi ne zAntabhAva se kahA - " bandhuoM, tumhArA socanA ThIka hai / parantu, merI eka maryAdA hai / anna anyatra mila nahIM rahA thA aura idhara maiM bhUkha se itanA adhika vyAkula thA ki prANa kaMTha meM lage the aura adhika sahana karane kI kSamatA samApta ho cukI thI / ataH maiMne jUThA annahI apavAda kI sthiti meM svIkAra kara liyaa| aba rahA jala kA prazna ? vaha to mujhe merI maryAdA ke anusAra pranyatra zuddha (succA ) mila sakatA hai| ataH maiM vyartha hI jUThA jala kyoM pIU~ ?" utsarga aura apavAda kaba aura kisa sImA taka ? isa prazna kA kucha-kucha samAdhAna Upara ke kathAnaka se ho jAtA hai| saMkSepa meM-- jaba taka calA jA sakatA hai, taba taka utsarga mArga para hI calanA caahie| aura, jabaki calanA sarvathA dustara ho jAe, dUsarA koI bhI idhara-udhara bacAva kA mArga na rahe, taba apavAda mArga para utara AnA caahie| zrIra, jyoMhI sthiti sudhara jAe, punaH tatkSaNa utsarga mArga para lauTa AnA cAhie / utsarga aura apavAda ke adhikArI : utsarga mArga sAmAnya mArga hai, ataH usa para hara kisI sAdhaka ko satata calate rahanA hai / " gItArtha ko bhI calanA hai aura agItArtha ko bhii| bAlaka ko bhI calanA hai aura taruNa tathA vRddha ko bhI / strI ko bhI calanA hai aura puruSa ko bhI / yahA~ kona cale aura kauna nahIM, isa prazna ke lie kucha bhI sthAna nahIM hai| jaba taka zakti rahe, utsAha rahe, prapatti kAla meM kisI prakAra kI glAni kA bhAva na Ae, dharma evaM saMgha para kisI prakAra kA upadrava na ho, athavA jJAna, darzana, cAritra kI kSati kA koI vizeSa prasaMga upasthita na ho, taba taka utsarga mArga para hI calanA hai, apavAda mArga para nahIM / parantu, apavAda mArga kI sthiti utsarga se bhinna hai| apavAda mArga para kabhI kadAcita hI calA jAtA hai / apavAda kI dhArA talavAra kI dhArA se bhI kahIM adhika tIkSNa hai / isa para hara koI sAdhaka aura vaha bhI hara kisI samaya nahIM cala sakatA / jo sAdhaka gItArtha hai, AcArAMga Adi AcAra saMhitA kA pUrNa adhyayana kara cukA hai, nizItha sUtra Adi cheda sUtroM ke sUkSmatama marma kA bhI jJAtA hai, utsarga aura apavAda padoM kA adhyayana hI nahIM, apitu spaSTa anubhava rakhatA hai, vahI apavAda ke svIkAra yA parihAra ke sambandha meM ThIka-ThIka nirNaya de sakatA hai / jisa vyakti ko deza kA jJAna nahIM hai ki yaha deza kaisA hai, yahA~ kI kyA dazA hai, yahA~ kyA ucita ho sakatA hai aura kyA anucita, vaha gItArtha nahIM ho sakatA / Star jJAna bhI Avazyaka hai / eka kAla meM eka bAta saMgata ho sakatI hai, to dUsare kAla meM vahI prasaMgata bhI ho sakatI hai / kyA grISma aura varSA kAla meM pahanane yogya halakephulake vastra zItakAla meM bhI pahane jA sakate haiM ? kyA zItakAla ke yogya moTe UnI kaMbala jeTha kI tapatI dupaharI meM bhI paridhAna kie jA sakate haiM ? yaha eka laukika udAharaNa hai / sAdhaka ke lie bhI apanI vrata-sAdhanA ke lie kAla kI anukUlatA tathA pratikUlatA kA parijJAna atyAvazyaka hai| vyakti kI sthiti bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| durbala aura sabala vyakti kI tanusthiti manaHsthiti meM antara hotA hai / sabala vyakti bahuta adhika samaya taka pratikUla paristhiti se saMgharSa kara sakatA hai, jaba ki durbala vyakti aisA nahIM kara sktaa| vaha zIghra hI pratikUlatA ke sammukha pratirodha kA sAhasa kho baiThatA hai / ataH sAdhanA ke kSetra meM vyakti kI sthiti kA dhyAna rakhanA bhI prAvazyaka hai| deza aura kAla Adi kI ekarUpatA hone para bhI, vibhinna 18. sakhaDga- viyattANaM, vAhiyANaM ca je guNA / akhaMDa puDiyA kAyabvA taM suNeha jahA tahA // 234 - dazakAlika, 6, 6 pannA samikkha dhammaM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktiyoM ke lie rugNatA yA svasthatA Adi ke kAraNa sthiti anukUla yA pratikUla ho sakatI hai| yahI bAta vyakti ke lie upayukta dravya kI bhI hai| kyA moTA UnI kaMbala sAdhAraNatayA jeSTha mAsa meM anupayukta hone para bhI, usI samaya meM, jvara (pittI uchalane para) kI sthiti meM upayakta nahIM ho jAtA hai? kiMbahanA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI anakalatA tathA pratikUlatA ke kAraNa vibhinna sthitiyoM meM vibhinna parivartana hote rahate haiN| una saba sthitiyoM kA jJAna gItArtha ke lie Avazyaka hai| jisa prakAra catura vyApArI Aya aura vyaya kI bhalI bhA~ti samIkSA kara ke vyApAra karatA hai, aura alpa vyaya se adhika lAbha uThAtA hai, usI prakAra gItArtha bhI alpa doSa-sevana se yadi jJAnAdi guNoM kA adhika lAbha hotA ho, to vaha usa kArya ko kara letA hai, aura dUsaroM ko bhI isake lie dezakAlAnusAra ucita nirdezana kara sakatA hai| gItArtha ke lie eka aura mahattvapUrNa bAta hai-yatanA kii| utsarga meM to yatanA apekSita hai hI, kintu apavAda meM bhI yatanA kI bahuta adhika apekSA hai| apavAda meM jaba kabhI cAlU paramparA se bhinna yadi kisI prakalpya vizeSa ke sevana kA prasaMga pA jAe, to vaha yoM hI viveka mUr3ha hokara aMdhe hAthI ke samAna nahIM honA caahie| apavAda meM viveka kI A~kheM khulI rahanI Avazyaka haiN| utsarga kI apekSA bhI apavAda-kAla meM adhika sajagatA caahie| yadi yatanA kA bhAva rahatA hai, to apavAda meM skhalanA kI AzaMkA nahIM rahatI hai| yatanA ke hote hue ulluNTha vRtti kathamapi nahIM ho sktii|" yatanA apane Apa meM vaha amRta hai, jo doSa meM bhI guNa kA prAdhAna kara detA hai| akalpya sevana meM bhI yadi yatanA hai, yatanA kA bhAva hai, to isakA artha hai ki akalpya-sevana meM bhI saMyama hai| Akhira yatanA aura hai kyA, saMyama kA hI to dUsarA vyavahArasiddharUpa yatanA hai| ataH saccA gItArtha vaha hai, jo utsarga aura apavAda meM sarvatra yatanA kA dhyAna rakhatA hai| usakA doSa-varjana bhI yatanA ke sAtha hotA hai, aura doSasevana bhI yatanA ke sAtha / jIvana meM saba ora yatanA kA prakAza sAdhaka ko patha-bhraSTa hone se pUrNataH bacAe rakhatA hai| prAcArya bhadrabAhu aura saMghadAsa gaNI ne gItArtha ke guNoM kA nirUpaNa karate hue kahA hai--"jo Aya-vyaya, kAraNa-akAraNa, AgADha (glAna)-anAgADha, vastu-avastu, yuktaayukta, samartha-asamartha, yatanA-prayatanA kA samyak-jJAna rakhatA hai, aura sAtha hI kartavya-karma kA phala-pariNAma bhI jAnatA hai, vaha vidhivettA-gItArtha kahalAtA hai / "21 / apavAda ke sambandha meM nirNaya dene kA, svayaM apavAda sevana karane aura dUsaroM se yathAparisthiti apavAda sevana karAne kA samasta uttaradAyitva gItArtha para rahatA hai| agItArtha ko svayaM apavAda ke nirNaya kA sahaja adhikAra nahIM hai| vaha gItArtha ke nirIkSaNa tathA nirdezana meM hI yathAvasara apavAda mArga kA avalambana kara sakatA hai| prastuta carcA meM gItArtha ko itanA adhika mahattva kyoM diyA jAtA hai ? isakA ekamAtra samAdhAna yaha hai ki kartavya kI cArutA aura acArutA, athavA siddhi aura asiddhi, antataH kartA para hI AdhAra rakhatI hai| yadi kartA ajJa hai, kArya-vidhi se anabhijJa hai, to deza, kAla aura sAdhana kI hInatA ke kAraNa antataH kArya kI hAni hI hogI, siddhi nhiiN| aura 16. suMkAdI-parisuddhe, sai lAbhe kuNai vANio citttth| emeva ya gIyatyo, prAyaM dahra samAyarai / / 52||-bRhtklpkbhaassy, 952 vameva ca gItArtho'pi jJAnAdikaM 'pAya' lAbhaM dRSTvA pralambAdyakalpyapratisevAM samAcarati, mAnyathA / -bRhatkaHpabhASya vRtti, 20. jayaNA u dhammajaNaNI, jayaNA dhammassa pAliNI ceva / tabbuDikarI jayaNA, egaMtasuhAvahA jayaNA // 766 / / jayaNAe vadramANo jIvo, smmtt-nnaann-crnnaann| saddhA-bohA''sevaNabhAveNArAhao bhaNi o||770|-updeshpd 21. prAyaM kAraNa gAda, vatyaM jattaM sasatti jayaNaM c| savvaM ca sapaDivakvaM, phalaM ca vidhivaM viyANAi // 951 // --bRhatkalpa niyukti, bhASya, utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 235 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi kartA vijJa hai, kArya-vidhi kA marmajJa hai, to vaha deza, kAla aura sAdhanoM ke aucitya kA bhalI-bhA~ti dhyAna rakhegA, phalataH apane abhilaSita kArya meM saphala hI hogA, asaphala nahIM / 22 aba eka prazna aura hai ki Akhira gItArtha kahA~ taka sAtha raha sakatA hai ? kalpanA kIjie, sAdhaka aisI sthiti meM ulajha gayA hai ki vahA~ usake lie gItArtha kA koI bhI nirdezana prApta karanA asaMbhava hai| ukta vikaTa sthiti meM vaha kyA kare, aura kyA na kare ? kyA vaha apanI navAgata sthiti ke anukUla paramparAgata sthiti meM kucha yogya phera-phAra nahIM kara sakatA? uttara hai ki kyoM nahIM kara sktaa| antatogatvA sAdhaka svayaM hI apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra nirNaya kara sakatA hai ki vaha kaba utsarga para cale aura kaba apavAda para? tattvataH apanI mati hI mati hai, vahIM yukta evaM prayukta kI vAstavika nirNAyikA hai| yaha ThIka hai ki gItArtha guru, mUla Agama, bhASya, cUrNi aura anya prAcAra grantha, kAphI lambI dUra taka sAdhaka kA nirdezana karate haiN| parantu, antataH sAdhaka para hI saba kucha chor3anA hotA hai, aura vaha chor3a bhI diyA jAtA hai| eka pitA apane nanhe zizu ko hAtha pakar3a kara calAtA hai, calanA sikhAtA hai| parantu, kucha samaya bAda vaha zizu ko usakI apanI zakti para hI chor3a detA hai na? dharma, AtmA kI sAkSI para hI AdhAra rakhatA hai| anta meM apane antartama kA bhAva hI kAma AtA hai ! astu, sAdhaka jaisA dravya, kSetra, kAla, bhAva ho vaisA kare, kintu sarvana apanI hArdika prAmANikatA aura satyAcaraNatA ko akhaNDa rkhe| jIvana meM satya ke prati unmukhatA kA rahanA hI saba-kucha hai| kartavya aura akartavya, bAhara meM kucha nahIM hai| inakA mUla andara kI manobhUmi meM hai| vahA~ yadi pavitratA hai, to saba pavitra hai, anyathA sabakucha apavitra hai| apavAda dUSaNa nahIM, apitu bhUSaNa : yadyapi, utsarga, apavAda donoM kA lakSya eka hai, isa para kAphI prakAza DAlA jA cukA hai| phira bhI apavAda ke sambandha meM sarva sAdhAraNa kI ora se yaha prazna prAyaH khar3A hI rahatA hai ki kyA utsarga ko chor3a kara apavAda meM jAne vAle sAdhaka ke svIkRta vratoM kA bhaMga nahIM hotA? kyA isa dazA meM sAdhaka ko patita nahIM kahA jA sakatA? yaha prazna vratoM ke bAhyAkAra aura usake bAhya bhaMga para se khar3A hotA hai| prAyaH janatA kI A~kheM bAhya ke sthUla dazya para hI aTaka kara raha jAtI hai, kintu sAdhaka sthUla hI nahIM, sUkSma bhI hai, itanA sUkSma ki jisakA AkAra-prakAra sthUla se kahIM bar3A hai, bahuta bar3A hai| sAdhaka ke usI sUkSma antara meM ukta prazna kA sahI samAdhAna prApta ho sakatA hai| prAcArya saMghadAsa gaNI eka rUpaka ke dvArA prastuta prazna kA bar3A hI sundara samAdhAna upasthita karate haiM---"eka yAtrI kisI abhISTa lakSya kI ora tvarita gati se calA jA rahA hai| vaha yayAzakti' zIghra gati se daur3atA hai, tAki zIghra hI gantavya sthAna para pahu~ca jaae| parantu calatA huA thaka jAtA hai, Age mArga kI aura adhika viSamatAoM ke kAraNa cala nahIM pAtA hai, ata: vaha bIca meM kahIM vizrAma karane laga jAtA hai / yadi vaha yAtrI apane ahaM ke kAraNa ucita vizrAma na kare, klAnta hone para bhI haThAt calatA hI rahe, to svastha nahIM raha sktaa| kucha dUra jAkara, vaha itanA adhika klAnta ho jAegA ki avazya hI mUrchA khAkara gira pdd'egaa| saMbhava hai, prANAnta bhI ho jaae| aisI sthiti meM, jisa lakSya ke lie tana-tor3a daur3a-dhUpa kI jA rahI thI, vaha sadA ke lie agamya hI raha jaaegaa| astu, yAtrI kA vizrAma bhI calane ke lie hI hotA hai, baiThe rahane ke lie nhiiN| vaha vizrAnti lekara, tarotAjA hokara punaH dugune vega se calatA hai, baiTha jAne ke phalasvarUpa hone vAle vilamba ke samaya ko zIghra hI 22. saMpatti ya vipattI ya, hojja kajjesu kAragaM paap| ' aNuvAyato vivattI, saMpattI kAluvAehiM / / 146 / / -bRhatkalpa bhASya pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrA kara letA hai aura lakSya para pahu~ca jAtA hai / ataH vyavahAra kI bhASA meM bhale hI vizrAnti. kAlIna sthiti agati ho, kintu nizcaya kI bhASA meM to vaha sthiti bhI gati hI hai| sAdhaka sahaja bhAva se zAstranirdiSTa utsarga mArga para calatA hai, aura yAvada bRddhi balodayaM utsarga mArga para calanA bhI caahie| parantu, kAraNavazAt yadi kabhI use utsarga mArga se apavAda mArga para AnA par3e, to yaha usakA tAtkAlika vizrAma hogaa| yaha vizrAma isalie liyA jAtA hai ki sAdhaka apane svIkRta patha para dviguNita vega ke sAtha sollAsa Age bar3ha sake aura abhISTa lakSya para ThIka samaya para pahu~ca ske| phalitArtha yaha hai ki apavAda utsarga kI rakSA ke lie hI hotA hai, na ki dhvaMsa ke lie| apavAda kAla meM, yadi bAhya dRSTi se svIkRta vratoM ko yatkicit kSati pahu~catI bhI hai, to vaha mUlataH vratoM kI rakSA ke lie hI hotI hai| jaharIle phor3e se zarIra kI rakSA ke lie, aAkhira zarIra ke usa bhAga kA chedana kiyA jAtA hI hai na ? kintu, vaha zarIra-chedana zarIra kI rakSA ke lie hI hai, nAza ke lie nhiiN| jIvana aura maraNa meM saba milAkara antataH jIvana hI mahattvapUrNa hai / 'jIvannaro bhadrazatAni pazyet' kA svarNa sUtra Akhira eka sImA meM kucha artha rakhatA hai| kalpanA kIjie-- sAdhaka ke samakSa aisI samasyA upasthita hai ki vaha apane vrata para ar3A rahatA hai, to jIvana jAtA hai aura yadi jIvana kI rakSA karanA cAhatA hai , to gatyantarAbhAva se svIkRta vratoM kA bhaMga hotA hai| aisI sthiti meM sAdhaka kyA kare, aura kyA na kare ? kyA vaha mara jAe ? zAstrakAra isa sambandha meM kahate haiM ki yadi apane dharma kI rakSA ke lie koI mahattvapUrNa sthiti ho, sAdhaka meM utsAha ho, taraMga ho, to vaha prasanna bhAva se mRtyu kA AliMgana kara sakatA hai| parantu yadi aisI koI mahattvapUrNa sthiti na ho, matya kI ora jAne meM samAdhibhAva kA bhaMga hotA ho, jIvana ke bacAva meM kahIM adhika dharmArAdhana saMbhavita ho, to sAdhaka ke lie jIte rahanA hI zreyaskara hai, bhale hI jIvana ke lie svIkRta vratoM meM thor3A-bahuta phera-phAra bhI kyoM na karanA pdd'e| yaha kevala merI apanI mati-kalpanA nahIM hai| jaina jagat ke mahAn zrutadhara prAcArya bhadrabAhu aodhaniyukti meM kahate haiM ki "sAdhaka ko sarvatra saba prakAra se apane saMyama kI rakSA karanI caahie| yadi kabhI saMyama kA pAlana karate hue maraNa hotA ho, to saMyama-rakSA ko chor3a kara apane jIvana kI rakSA karanI caahie| prANAnta kAla meM apavAda-sevana dvArA jIvana kI rakSA karane vAlA muni doSoM se rahita hotA hai, vaha punaH vizuddhi prApta kara sakatA hai| tattvataH to usakA vrata-bhaMga hotA hI nahIM hai| vrata-bhaMga kyoM nahIM hotA, pratyakSa meM jaba ki vrata-bhaMga hai hI? ukta zaMkA kA samAdhAna droNAcArya apanI TIkA meM karate haiM ki-"apavAda-sevana karane vAle sAdhaka ke pariNAma vizaddha hai| aura vizuddha pariNAma mokSa kA hetu hI hotA hai, saMsAra kA hetu nhiiN|"* jaina-dharma ke sambandha meM kucha logoM ki dhAraNA hai ki vaha jIvana se ikarAra nahIM karatA, apitu inkAra karatA hai| parantu, yadi taTastha dRSTi se gaMbhIratApUrvaka vicAra kiyA jAe, to mAlUma par3egA ki vastutaH jaina-dharma aisA nahIM hai| vaha jIvana se inkAra nahIM karatA, apitu jIvana ke moha se inkAra karatA hai| jIvana jIne meM yadi koI mahattvapUrNa lAbha hai, aura vaha sva-para kI hita-sAdhanA meM upayogI hai, to jIvana sarvatobhAvena saMrakSaNIya hai / AcArya bhadrabAhu, apane ukta siddhAnta ke sambandha meM, dekhie, kitanA tarkapUrNa samAdhAna karate haiM23. dhAvaMto ucAo, mAgA ki na gacchAi kameNaM / kiMvA mauI kiriyA, na kIraye asahao tikhaM // 320 // --bRhatkalpabhASya pIThikA 24. savvattha saMjamaM, saMjamAo appANameva rakhijjA muccai aivAyAo, puNo visohI na yA'viraI ||46|--odhniyukti * yA'viraI, kiM kAraNaM? tasyAzayazuddhatayA, vizuddhapariNAmasya ca moma hetutvAt / -odhaniyukti TIkA, gA0 46 utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 237 Jain Education Intemational Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sAdhaka kA deha saMyamahetuka hai, saMyama ke lie hai| yadi deha hI na rahA, to phira saMyama kaise rahegA ? ataeva saMyama kI sAdhanA ke lie deha kA paripAlana iSTa hai / yaha vANI Aja ke kisI bhautikavAdI kI nahIM hai, apitu sudUra atIta yuga ke usa mahAn adhyAtmavAdI kI hai, jo AdhyAtmikatA ke carama zikhara para pahu~cA huA sAdhaka thA / art yaha hai ki adhyAtmavAda koI aMdhA Adarza nahIM hai / vaha Adarza ke sAtha yathArtha kA bhI ucita samanvaya karatA hai| usake yahA~ ekAnta pakSAgraha jaisI koI bAta nahIM hai| mukhya prazna hai- kAraNa aura kAraNa kaa| prAcArya jinadAsa kI bhASA meM, sAdhaka ke lie akAraNa kucha bhI akalpanIya pranujJAta nahIM hai, aura sakAraNa kucha bhI akalpanIya niSiddha nahIM hai / 26 yadi spaSTa zabdoM meM nizcayanaya ke mAdhyama se kahA jAe to, sAdhaka, na jIvana ke lie hai aura na maraNa ke lie hai / vaha to apane jJAna, darzana aura cAritra kI siddhi ke lie hai / ataH jisa jisa prakAra jJAnAdi kI siddhi evaM vRddhi hotI ho, use usI prakAra karate rahanA cAhie, isI meM saMyama hai|" yadi, jIvana se jJAnAdi kI siddhi hotI ho, to jIvana kI rakSA karate hue vaisA karanA caahie| aura, yadi maraNa se hI jJAnAdi abhISTa kI siddhi hotI ho, to maraNa bhI sAdhaka ke lie zirasA zlAghanIya hai / utsarga aura apavAda ke sambandha meM bhI yahI bAta hai / sAdhaka, na kevala utsarga ke lie hai aura na kevala apavAda ke lie hai / vaha donoM ke lie hai, mAtra zarta hai --- sAdhaka ke jJAnAdi guNoM kI abhivRddhi honI caahie| jIvana aura maraNa kI koI khAsa samasyA na bhI ho, phira bhI yadi sanmatitarka Adi mahAn darzana-prabhAvaka granthoM kA adhyayana karanA ho, cAritra kI rakSA ke lie idhara-udhara sudUra bhU pradeza meM kSetra parivartana karanA ho, taba yadi gatyantarAbhAva hone se akalpanIya AhArAdi kA sevana kara liyA jAtA hai, to vaha zuddha hI mAnA jAtA hai, zuddha nahIM / zuddha kA artha hai, isa sambandha meM sAdhaka ko koI prAyazcitta nahIM AtA / * koI bhI dekha sakatA hai, jaina-dharma AdarzavAdI hote hue bhI kitanA yathArthavAdI dharma hai / usake yahA~ bAhya vidhi-vidhAna haiM, aura bahuta haiM, kintu ve saba kisI yogya gRhapati ke gRha kI prAcIra ke samAna haiN| sAdhaka unameM se andara aura bAhara yatheSTa prA jA sakatA hai / koI kArAgAra kI anullaMghanIya prAcIra nahIM hai ki sAdhaka usake andara bandI ho jAe, aura bhI paristhiti kyoM na ho, idhara-udhara andara-bAhara A jA hI na sake / jaina-dharma bhAva-pradhAna dharma hai / usakA anuSThAna, sarvathA aparivartanIya jar3a anuSThAna nahIM, kintu kriyAzIla pariNAmI caitanya anuSThAna hai| mUla meM jaina paramparA ko bAhya dRzyamAna vidhi-vidhAnoM kA utanA Agraha nahIM hai, jitanA ki antaraMga kI zuddha bhAvanAtmaka pariNati kA Agraha hai / yahI kAraNa hai ki usake darzanakakSa meM mokSa ke hetutroM kI koI baMdhI - ba~dhAI niyata rUparekhA nahIM hai, iyattA nahIM hai / jo bhI saMsAra ke hetu haiM, ve saba satyaniSTha sAdhaka ke lie mokSa 25. saMjamaheu deho dhArijjai so kao u tadabhAve / saMjama phAinimittaM, dehaparipAlaNA iTThA ||47|| ogha niyukti 26. NikkAraNe kappaNijjaM na kiM ci aNuNNAyaM, avavAyakAraNe uppaNNe paDisiddhaM / nicchayavavahArato esa titthakarANAM / . tahA vi saccA bhavati, sacco ti saMjamo // 27. kajjaM NANAdIyaM ussaggavavAyao bhave saccaM / taM taha samAyaraMto, taM saphala hoi sadhvaM pi // -- nizIthabhASya, 5246 prakappaNijjaM Na kiM ci . kajjati avavAdakAraNaM, teNa jati paDisebati - nizIthaNi 5248 28. daMsaNapabhAvagANaM, saTTANaTTAe sevatI jaM tu / NANe suttatthANaM, caraNasaNa - itthidosA vA // 486 // * daMsaNapabhAvagANi satyANi siddhiviNicchaya-sammatimAdi geNhaMto asaMtharamANo jaM akappiyaM paDisevati, jayaNAe tattha so suddho apAyacchittI bhavatItyarthaH / NANeti NANaNimittaM suttaM pratthaM vA geNhamANo, tattha vi akappiya prasaMthare paDisebaMto suddho / caraNetti jattha khette esaNAdosA itthidosA vA tato khettAto cArinArthinA nirgantavyaM, tato niggacchamANo jaM kappiyaM paDisevati jayaNAte tattha suddho / - nizItha cUrNa, 486 pannA samikkha dhammaM 238 . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke hetu ho jAte haiM / aura, jo mokSa ke hetu haiM, ve saba saMsArAbhinandI ke lie saMsAra ke hetu ho jAte hai| isakA artha yaha hai ki tribhuvanodaravivaravartI samasta asaMkhyeya bhAva apane-Apa meM na mokSa ke kAraNa haiM aura na saMsAra ke kAraNa / sAdhaka kI apanI antaHsthiti hI unheM acche yA bare kA rUpa detI hai| sAdhaka ke antartama meM yadi zaddha bhAva hai, to aMdara-bAhara saba zuddha haiN| aura yadi, azuddha bhAva hai, to saba azuddha hai| ataH karma-bandha aura karma-nirjarA kA mUlyAMkana bAhara se nahIM, apitu aMdara se kiyA jAnA caahie| maiM yaha nahIM kahatA ki bAhara kucha nahIM hai, jo kucha hai, aMdara hI hai| merA kahane kA abhiprAya kevala itanA hI hai ki bAhara meM saba-kucha kara karA kara bhI antataH aMdara meM hI antima muhara lagatI hai| sAvadhAna ! bAhara ke bhAvAbhAva meM kahIM aMdara ke bhAvAbhAva ko na bhUla jAe~! hA~ to, apavAda meM vratabhaMga nahIM hotA, saMyama naSTa nahIM hotA, isakA eka mAtra kAraNa yaha hai ki apavAda bhI utsarga ke samAna hI antartama kI zuddha bhAvanA para AdhArita hai| bAhara meM bhale hI utsarga-jaisA ujjvala rUpa na ho, vrata-bhaMga kA mAlinya hI ho, kintu aMdara meM yadi sAdhaka nirmala rahA hai, sAvadhAna rahA hai, jJAnAdi sadaguNoM kI sAdhanA ke zuddha sAdhya para susthita rahA hai, to vaha zuddha hI hai| utsarga aura apavAda kA tulyatva : ziSya prazna karatA hai-"bhaMte ! utsarga adhika hai, yA apavAda adhika hai?" prastuta prazna kA bRhatkalpa bhASya meM samAdhAna kiyA gayA hai ki "jitane utsarga haiM, utane hI unake apavAda bhI hote haiN| aura, jitane apavAda hote haiM, utane hI unake utsarga bhI hote haiN|"30 ukta kathana se spaSTatayA siddha ho jAtA hai ki sAdhanA ke utsarga aura apavAda donoM hI aparihArya aMga haiN| jisa prakAra unnata se nimna kI aura nimna se unnata kI prasiddhi hai, usI prakAra utsarga se apavAda aura apavAda se utsarga prasiddha hai, arthAt donoM anyonya pratibaddha haiN| eka ke abhAva meM dUsare kA astitva hI siddha nahIM ho sktaa| astu, aisA koI utsarga nahIM, jisakA apavAda na ho, aura esA koI apavAda bhI nahIM, jisakA utsarga na ho| donoM kI koI iyattA nahIM hai, arthAta apane Apa para AdhArita koI svataMtra saMkhyA nahIM hai| donoM tulya haiM, eka-dUsare para AdhArita haiN| utsarga aura apavAda kA balAbala ziSya pacchA karatA hai-"bhaMte ! utsarga aura apavAda ina donoM meM kauna zreya hai aura kauna azreya? tathA, kauna sabala hai aura kauna nirbala ?" isakA samAdhAna, bRhatkalpa bhASya meM, isa prakAra diyA gayA hai-- "utsarga apane sthAna para zreya evaM sabala hai| aura, apavAda apane sthAna para zreya evaM 26. je AsavA te parissavA, je parissavA te aasvaa| prAcA0 1, 4, 2, 130 yaevAzravAH karmabandhasthAnAni, ta eva parizravAH karmanirjarAspadAni |--praacaary zIlAGka je jattiyA ya heU, bhavassa te ceva sasiyA mkkhe| gaNaNAImA logA, duNha vi puNNA bhave tullA ||53||-oghniyukti sarva eva trailokyodaravivaravartinobhAvA rAgadveSamohAtmanAM puMsAM saMsArahetavo bhavanti, ta eva rAgAdirahitAnAM zraddhAmatAmajJAnaparihAreNa mokSahetavo bhavantIti / / ---droNAcArya, oghaniryakti TIkA 30. jAvaiyA ussaggA, tAvaiyA ceva haMti avvaayaa| jAvaiyA avavAyA, ussaggA tattiyA ceva / / 322 / / 31. unnayamavikkha' ninnarasa pasiddhI unnayassa ninnaao| iya annonnapasiddhA, ussagga'vavAyao tullA ||321||-bRhtklp bhASya-pIThikA utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 236 Jain Education Intemational Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabala hai| isake viparIta utsarga ke sthAna para apavAda azreya evaM nirbala hai, aura apavAda ke sthAna para utsarga azreya evaM nirbala hai|"32 pratyeka jIvana kSetra meM sva-sthAna kA bar3A mahattva hai| sva-sthAna meM jo gurutva hai, vaha para-sthAna meM kahA~ ? magara, jala meM jitanA zaktizAlI hai, kyA utanA sthala bhUmi meM bhI hai ? nahIM, magara kA zreya aura bala donoM hI sva-sthAna jala meM hai| usI prakAra utsarga aura apavAda kA zreya aura bala bhI apekSAkRta hai| utsarga ke sthAna meM utsarga aura apavAda ke sthAna meM apavAda kA prayoga hI jIvana ke lie hitakara hai| yadi ajJAnatA athavA durAgraha ke kAraNa inakA viparIta prayoga kiyA jAe, to donoM hI ahitakara ho jAte haiN| utsarga aura apavAda kA sva-sthAna aura para-sthAna : ziSya jijJAsA prastuta karatA hai-"bhate ! utsarga aura apavAda meM sAdhaka ke lie sva-sthAna kauna-sA hai ? aura, para-sthAna kauna-sA hai ?" isa jijJAsA kA sundara samAdhAna bRhatkalpa bhASya meM isa prakAra diyA gayA hai "jo sAdhaka svastha aura samartha hai, usake lie utsarga sva-sthAna hai, aura apavAda parasthAna hai| kintu, jo asvastha evaM asamartha hai, usake lie apavAda sva-sthAna hai, aura utsarga para-sthAna hai|"33 deza, kAla aura paristhiti-vazAta utsarga aura apavAda ke sthAnoM meM yathAkrama sva-paratva hotA rahatA hai| isa para se saSTa hI siddha ho jAtA hai, ki sAdhaka jIvana meM utsarga aura apavAda kA samAna bhAva se yathA paristhiti AdAna evaM anAdAna karate rahanA caahie| pariNAmI, atipariNAmI aura apariNAmI sAdhaka : jaina-dharma kI sAdhanA na ati pariNAmavAda ko lekara calatI hai, aura na apariNAmavAda ko lekara hI calatI hai| jo sAdhaka pariNAmI hai, vahI utsarga aura apavAda kA mArga bhalIbhA~ti samajha sakatA hai, aura dezakAlAnusAra unakA ucita upayoga bhI kara sakatA hai| kintu, ati pariNAmI aura apariNAmI sAdhaka utsarga evaM apavAda ko samajhane meM asamartha rahate haiM, phalataH samaya para unakA pUrNa praucitya ke sAtha upayoga na hone ke kAraNa sAdhanA-bhraSTa ho jAte haiN| isa sambandha meM vyavahAra bhASya aura usakI vRtti meM eka bar3A hI sundara rUpaka AyA hai eka prAcArya ke tIna ziSya the| apane prAcAryatva kA gurutara pada-bhAra kisako diyA jAye? astu tInoM kI parIkSA ke vicAra se prAcArya ne eka-eka ko pRthaka-pRthaka bulAkara kahA--"mujhe aAmra lA kara do|" atipariNAmI, sAtha meM aura bhI bahuta-sI prakalpya vastu lAne kI bAta karatA hai| apariNAmI kahatA hai-"Amra, sAdhu ko kalpatA nahIM hai| bhalA, maiM kaise lA kara dUM?" pariNAmI kahatA hai--"bhaMte ! Amra kitane hI prakAra ke hote haiN| kyA kAraNa hai, aura tadartha kauna-sA prakAra abhISTa hai, mujhe spaSTa pratipatti caahie| aura, yaha bhI batAe~ ki kitane lAU~ ? mAtrA kA jJAna mere lie Avazyaka hai| kahIM aisA na ho ki maiM galatI kara jaauuN|" AcArya kI parIkSA meM pariNAmavAdI uttIrNa ho jAtA hai| kyoMki vaha utsarga aura apavAda kI.maryAdA ko bhalIbhA~ti jAnatA hai| vaha apariNAmI ke samAna guru kI avahelanA 32. saTANe sadrANe, seyA baliNo ya huMti khalu ee| saTThANa-paraTThANA, ya huMti vatthUto nipphannA / / 323 / / -bRhatkalpa bhAru pIThikA 33. saMtharao saTTANA, ussaggo asahuNo paraTTANaM / ___iya saTThANa paraM vA, na hoi vatthU-viNA kiMci ||324||--bRhtklp bhASya pIThikA 240 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI nahIM karatA, aura atipariNAmI kI taraha kAraNavaza eka akalpya vastu mAMgane para anya aneka prakalpya vastu lAne ko bhI nahIM khtaa| pariNAmavAdI hI jaina-sAdhakoM kA samujjvala pratinidhi citra hai| kyoMki vaha samaya para deza, kAla Adi kI paristhiti ke anurUpa apane ko DhAla sakatA hai| usameM jahA~ saMyama kA joza rahatA hai, vahA~ viveka kA hoza bhI rahatA hai| apariNAmI, utsarga se hI cipaTA rhegaa| aura atipariNAmI apavAda kA bhI durupayoga karatA rhegaa| kisa samaya para aura kitanA parivartana karanA, yaha use bhAna hI nahIM rhegaa| apariNAmI, sarvathA aparivartita kriyA-jar3a hokara rahegA, to atipariNAmI, parivartana ke pravAha meM bahatA hI jAegA, kahIM virAma hI na pA skegaa| dharma ke rahasya ko, sAdhanA ke mahatva ko pariNAmI sAdhaka hI samyak prakAra se jAna sakatA hai, aura tadanurUpa apane jIvana ko pavitra evaM samujjvala banAne kA nitya-niraMtara prayatna kara sakatA hai| ahiMsA kA utsarga aura apavAda : bhikSu kA yaha utsarga mArga hai, ki vaha manasA, vAcA, kAyena kisI bhI prakAra ke sthUla evaM sUkSma jIvoM kI hiMsA na kre| kyoM nahIM kare? isake samAdhAna meM dazavakAlika sUtra meM bhagavAna ne kahA hai--"jagatI tala ke samagra jIva-jantu jIvita rahanA cAhate haiM, maranA koI nahIM caahtaa| kyoMki saba ko apanA jIvana priya hai| prANi vadha ghora pApa hai| isalie nirgrantha bhikSu, isa ghora pApa kA parityAga karate haiN|"34 uparyukta kathana, jana-sAdhanA-patha meM prathama ahiMsA mahAvrata kA utsarga mArga hai| parantu, kucha paristhitiyoM meM isakA apavAda bhI hotA hai| vaise to ahiMsA ke apavAdoM kI koI iyattA nahIM hai| tathApi vastu-sthiti ke yatkicita paribodha ke lie prAcIna AgamoM tathA TIkAgranthoM meM se kucha uddharaNa upasthita kie jA rahe haiN| bhikSu ke lie harita vanaspati kA paribhoga niSiddha hai| yahA~ taka ki vaha harita vanaspati kA sparza bhI nahIM kara sktaa| yaha utsarga mArga hai| parantu, isakA apavAda mArga bhI hai| prAcArAMga sUtra meM kahA gayA hai, ki "eka bhikSa, jo ki anya mArga ke na hone para kisI parvatAdi ke viSama-patha se jA rahA hai| yadi kadAcit vaha skhalita hone lage, girane lage, to apane Apa ko girane se bacAne ke lie taru ko, guccha ko, gulma ko, latA ko, ballI ko tathA tRNa harita Adi ko pakar3a kara saMbhalane kA prayatna kare / 35 bhikSu kA utsarga mArga to yaha hai, ki vaha kisI bhI prakAra kI hiMsA na kre| parantu, harita vanaspati ko pakar3akara car3hane yA utarane meM hiMsA hotI hai, yaha apavAda hai| yadi sUkSmatA se vicAra kiyA jAe, to yaha hiMsA bhI hiMsA ke lie nahIM hotI hai, apitu ahiMsA ke lie hI hotI hai| gira jAne para aMga-bhaMga ho sakatA hai, phira prArta-raudra durdhyAna kA saMkalpa-vikalpa prA sakatA hai, dUsare jIvoM ko bhI giratA huA hAni pahu~cA sakatA hai| ataH bhaviSya kI isa prakAra sva-para hiMsA kI laMbI zRkhalA ko dhyAna meM rakha kara yaha ahiMsA kA apavAda hai, jo mUla meM ahiMsA ke lie hI hai| varSA barasate samaya bhikSu apane upAzraya se bAhara nahIM nikltaa| kyoMki jalIya jIvoM kI virAdhanA hotI hai, hiMsA hotI hai| pUrNa ahiMsaka bhikSu ke lie sacitta jala kA sparzamAtra bhI niSiddha hai| bhikSu kA yaha mArga utsarga mArga hai| parantu, sAtha meM isakA yaha apavAda bhI hai, ki cAhe varSA barasa rahI ho, to bhI bhikSu 34. sabve jIvA vi icchaMti, jIviDaM na mrijji| tamhA pANivahaM ghoraM, nigaMthA vajjayaMti zaM||----dazavakAlika 6, 11 35. se tatya payalamANe vA rukkhANi vA, gucchANi vA, gummANi vA, layAo vA, vallIo vA, taNANi cA, hariyANi vA, avalaMbiya avalaMbiya uttaripajA. . . ... / -AcArAMga, 2 zruta0 IryAdhyayana, uddeza 2 utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 241 Jain Education Intemational Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccAra (zauca) aura prasravaNa (mUtra) karane ke lie bAhara jA sakatA hai / malamUtra kA balAta nirodha karanA, svAsthya aura saMyama donoM hI dRSTi se varjita hai| malamUtra ke nirodha meM pAkulatA rahatI hai, aura jahA~ prAkulatA hai, vahA~ na svAsthya hai, aura na saMyama / varSA meM bAhara-gamana ke lie kevala malamUtra kA nirodha hI apavAdahetu nahIM hai, apitu bAla, vRddha aura glAnAdi ke lie bhikSArtha jAnA atyAvazyaka ho, taba bhI ucita yatatA ke sAtha varSA meM gamanAgamana kiyA jA sakatA hai| yogazAstra kI svopajJa vRtti meM prAcArya hemacandra ne isa sambandha meM spaSTa ullekha kiyA hai| yahI bAta mArga meM nadI-saMtaraNa tathA durbhikSa Adi meM pralamba-grahaNa sambandhI apavAdoM ke sambandha meM bhI hai| ye saba apavAda bhI ahiMsA mahAvrata ke hai| jIvana, Akhira jIvana hai, vaha saMyama kI sAdhanA meM eka pramukha bhAga rakhatA hai| aura, jIvana sacamuca vahI hai, jo zAnta ho, samAdhimaya ho, nirAkula ho| astu, utsarga meM rahate yadi jIvana meM samAdhibhAva rahatA ho, to vaha ThIka hai| yadi kisI vizeSa kAraNavazAta utsarga meM samAdhibhAva na rahatA ho, apavAda meM hI rahatA ho, to amuka sImA taka vaha bhI ThIka hai| apane Apa meM utsarga aura apavAda mukhya nahIM, samAdhi mukhya hai| mArga koI bhI ho, antataH samAdhirUpa lakSya kI pUrti honI caahie| satya kA utsarga aura apavAda : ___ satya bhASaNa, yaha bhikSu kA utsarga-mArga hai / dazavakAlika sUtra meM kahA hai---"maSAvAda-- asatya bhASaNa loka meM sarvatra samasta mahApuruSoM dvArA nindita hai| asatya bhASaNa avizvAsa kI bhUmi hai| isalie nirgrantha mRSAvAda kA sarvathA tyAga karate haiN| parantu, sAtha meM isakA apavAda bhI hai| AcArAMga sUtra meM varNana AtA hai, ki eka bhikSu mArga meM jA rahA hai| sAmane se vyAdha Adi koI vyakti Ae aura pUche ki-"Ayuman zramaNa ! kyA tumane kisI manuSya athavA pazu Adi ko idhara se Ate-jAte dekhA hai ?" prakAra ke prasaMga para prathama to bhikSa usake vacanoM kI upekSA karake mauna rhe| yadi mauna na rahane-jaisI sthiti ho, yA mauna rahane kA phalitArtha svIkRti-sUcaka jaisA ho, to "jAnatA huaA bhI yaha kaha de, ki maiM nahIM jaantaa|"41 / yahA~ para asatya bolane kA spaSTa ullekha hai| yaha bhikSu kA apavAda mArga hai| isa prakAra ke prasaMga para asatya bhASaNa bhI pAparUpa nahIM hai| nizIthacaNi meM bhI prAcArAMga sUtra kA uparyukta kathana samuddhRta hai| 36. itarastu sati kAraNe yadi gacchet / --prAcArAMga vRtti 2, 1, 1, 3, 20 baccA-muttaM na dhaare| dazavakAlika a0 5, gA0 16 uccAra-prazravaNAdipIDitAnAM kambalAvRtadehAnAM gacchatAmapi na tathAvidhA viraadhnaa| -yogazAstra svopajJavRtti, 3 prakAza, 87 zloka 37. bAla-vRddha-glAnanimittaM varSasyapi jaladhare bhikSAya niHsaratAM kambalAvRtadehAnAM na tathAvidhApkAya viraadhnaa| -yogazAstra, svopajJa vRtti 3, 87 38. tao saMjayAmeva udagaMsi pvijjaa|| ---prAcArAMga 2, 1, 3, 2, 122 36. evaM addhANAdisU, palaMbagahaNaM kayA vi hojjaahi|--nishiith bhASya, gA0 4876 40. masAvAo ya logammi, savva sAhahi grihio| - avissAso ya bhUyANaM, tamhA mosaM vivajjae ||-dshvkaalik, 6 gA0 13 41. "tusiNIe uvehejjA, jANaM vA no jANaMti vejjaa|"-praacaaraaNg 2, 1, 3, 3, 126 bhikSorgacchataH kazcit saMmukhIna etad yAt-prAyaSman zramaNa ! bhavatA pathyAgacchatA kazcid manuSyAdirupalabdhaH? taM caivaM pRcchantaM tuSNIbhAvenopekSeta, yadi vA jAnanapi nAhaM jAnAmi, ityedaM vadet / -prAcArya zIlAMka kI TIkA 42. "saMjamahera ti" jai kei luddhagAdI pucchaMti--'kato ettha bhagavaM divA migAdI?'......tAhe diTaThesa vi vattavvaM--Na vi "pAse" ti didra tti vattaM bhavati / --nizItha cUrNi, bhASyagAthA 322 242 pannA samikkhae dhamma Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAMga sUtra meM bhI yahI apavAda pAyA hai| vahA~ kahA gayA hai"jo mRSAvAda mAyApUrvaka dUsaroM ko Thagane ke lie bolA jAtA hai, vaha heya hai, tyAjya prAcArya zIlAMka ne ukta sUtra kA phalitArtha nikAlate hue spaSTa kahA hai-.-"jo paravaJcanA kI buddhi se rahita mAtra saMyama-gupti ke lie kalyANa bhAvanA se bolA jAtA hai, vaha asatya doSarUpa nahIM hai, pApa-rUpa nahIM hai|" asteya kA utsarga aura apavAda : utsarga mArga meM bhikSu ke lie ghAsa kA eka tinakA bhI agrAhya hai, yadi vaha svAmIdvArA pradatta ho to| kitanA kaThora vrata hai| adattAdAna na svayaM grahaNa karanA, na dUsaroM se grahaNa karavAnA aura na adatta grahaNa karane vAle kA anumodana hI karanA / 45 parantu, paristhiti vikaTa hai, acche-se-acche sAdhaka ko bhI Akhira kabhI jhuka jAnA par3atA hI hai| kalpanA kIjie, bhikSu-saMgha laMbA bihAra kara kisI ajJAta gA~va meM pahuMcatA hai, sthAna nahIM mila rahA hai, bAhara vRkSoM ke nIce Thaharate haiM, to bhayaMkara zIta hai, athavA jaMgalI hiMsaka pazuoM kA upadrava hai| aisI sthiti meM zAstrAjJA hai ki "binA prAjJA lie hI yogya sthAna para Thahara jAe~ aura Thaharane ke pazcAt prAjJA prApta karane kA prayatna kreN|" brahmacarya kA utsarga aura apavAda : bhikSu kA yaha utsarga mArga hai, ki vaha apane brahmacarya mahAvrata kI rakSA ke lie eka dina kI navajAta kanyA kA bhI sparza nahIM krtaa| parantu, aMpavAda rUpa meM vaha nadI meM DUbatI huI athavA kSiptacitta Adi bhikSuNI ko pakaDa bhI sakatA hai| isI prakAra yadi rAtri Adi meM sarpadaMza kI sthiti ho, aura anya koI upacArakA mArga na ho, to sAdhu strI se aura sAdhvI puruSa se avamArjana Adi sparza-sambandhita cikitsA karAe, to vaha kalpya hai| ukta apavAda meM koI prAyazcitta nahIM hai-'parihAraM ca se na pAuNai / - sAdha yA sAdhvI ke paira meM kA~TA laga jAe, anya kisI bhI taraha nikAlane kI sthiti na ho, to paraspara eka-dUsare se nikalavA sakate haiN| . kathita uddharaNoM se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai, ki sAdhaka-jIvana meM jitanA mahattva utsarga kA hai, apavAda kA bhI utanA hI mahattva hai| utsarga aura apavAda meM se kisI kA bhI ekAntata: na grahaNa hai, na prityaag| donoM hI yathAkAla dharma hai, grAhya hai| donoM ke 43. "sAdiyaM Na musaM bayA, esa dhamme busiimo|"--suutr kRtAMga, 1, 8, 16 44. yo hi paravaJcanArtha samAyo mRSAvAdaH sa parihIyate / yastu saMyamaguptyartha "na mayA magA upalabdhA" ityAdikaH sa na doSAya / --sUtrakRtAMga vRtti 1, 8, 19 45. cittamantamacittaM vA, appaM vA jai vA bahuM / daMtasohaNamittaM pi, uggahaMsi prajAiyA ||--dshvkaalik, 6, 14 46. kappai nigaMthANa vA niggayINa vA punvAmeva oggahaM aNunnavettA tao pacchA oginnhitte| graha pUNa jANejjA-iha khalu niggaMthANa vA niggaMthINa vA no sulabhe pADihArie sejjAsaMthArae tti kaRs evaM NhaM kappai puvAmeva oggahaM ogimhittA tao pacchA aNunnavettae / 'mA vahau ajjo', bai-aNulomeNaM aNulomeyatve siyaa| vyavahArasUtra 8, 11 / 47. bRhatkalpa sUtra u0 6 sU0 7-12 aura sthAnAMga sUtra, SaSTha sthAna 48. vyavahAra sUna u05 sU0 21 46. bahatkalpa sUtra u06 sU03 utsarga aura apavAda : donoM hI mArga 243 Jain Education Interational Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumela se jIvana sthira banatA hai| eka samartha prAcArya ke zabdoM meM kahA jA sakatA hai, ki "kisI eka deza aura kAla meM eka vastu adharma hai, to vahI tadabhinna deza aura kAla meM dharma bhI ho sakatI hai|"5 aparigraha kA utsarga aura apavAda : utsarga sthiti meM sAdhu ke lie pAtra Adi dharmopakaraNa, jinakI saMkhyA 14 batAI hai, grAhya haiN| inake atirikta anya saba parigraha haiN| aura, parigraha bhikSu ke lie sarvathA vayaM hai|52 parantu apavAdIya sthiti kI gaMbhIratA bhI kucha kama nahIM hai| jaba koI bhikSu sthavirabhami-prApta sthavira ho jAtA hai, to vaha chataka, carmachedanaka Adi atirikta upa AvazyakatAnusAra rakha sakatA hai / AcArAMga sUtra meM samartha tathA taruNa bhikSu ko eka pAtra hI rakhane kI AjJA hai,54 ataeva prAcIna kAla kA mAtraka, tathaiva aAja kala ke tIna yA cAra pAtra apavAda hI haiN| nizItha cUrNikAra ne glAnAdi kAraNa se Rtubaddha evaM varSAkAla ke uparAnta eka sthAna para adhika Thahare rahane ko bhI parigraha kA kAlakRta apavAda hI mAnA hai|55 / / yadi koI bhikSu viSagrasta ho jAe, to viSa nivAraNa ke lie, suvarNa ghisakara usakA pAnI viSa-rogI ko dene kA bhI varNana hai| yaha suvarNa-grahaNa bhI aparigraha kA apavAda hai / 56 bhikSu ko yathAzAstra nirdiSTa pAtra hI rakhane cAhie~, yadi adhika rakhatA hai, to vaha parigraha hai| parantu dUsaroM ke lie sevAbhAva kI dRSTi se atirikta pAtra rakha bhI sakatA hai| pustaka, zAstra vaSTana, lekhanI, kAgaja, masi, Adi bhI parigraha hI hai, kyoMki ye saba bhikSu ke dharmopakaraNa meM parigaNita nahIM haiN| parantu, cirakAla se jJAna ke sAdhana rUpa meM aparigraha kA apavAda mAna kara inakA grahaNa hotA rahA hai aura ho rahA hai / gaha-niSadyA kA utsarga aura apavAda : bhikSu, gRhastha ke ghara para nahIM baiTha sakatA, yaha utsarga-mArga hai| pratyeka bhikSu ko isa niyama kA kaThoratA ke sAtha pAlana karanA hotA hai|58 parantu jo bhikSu jarAbhibhUta vRddha hai, rogI hai, athavA tapasvI hai, vaha gRhastha ke ghara baiTha sakatA hai| vaha gRhaniSadyA ke doSa kA bhAgI nahIM hotaa| 50. yasmin deze kAla, yo dharmo bhvti| sa eva nimittAntareSu adharmo bhavatyeva / / 51. prazna vyAkaraNa, saMvara dvAra, aparigraha nirUpaNa 52. dazavakAlika, caturtha adhyayana, paMcama mahAvata 53. vyavahAra sUtra 8,5 54. tahappagAraM pAyaM je nimgaMthe taruNe jAva thirasaMghayaNe se egaM pAyaM dharejjA, no biiyaM -prAcA02, 1, 6, 1.1 55. gilANo so vihariumasamattho, uubaddha vAsiyaM vA airitaM vsejjaa| gilANapaDiyaragA vA glAnapratibaddhatvAt atirittaM vsejjaa|-nishiith carNi, bhASya 404 56. viSagrastasya suvarNa kanakaM taM ghetta ghasiUNa viSaNigghAyaNaTrA tassa pANaM dijjati, ato gilANaTThA orAliyagrahaNaM bhvejj| --nizItha cUrNi, bhASya gAthA 364 57. kappai nimgaMthANa vA niggaMthINa vA airegapaDiggahaM annamannassa aTrAe dhArettae, parimgahittae vA...... -vyavahAra sUna 8, 15 58. gihantaranisejjA ya...... -daza0 3,4 / daza0 8,8 59. tiNhamantrayarAgalsa, nisijjA jassa kppi| jarAe abhibhUyassa, vAhissa tavasmiNo ||--dazabaikAlika 6,60 244 pannA samikkhae dhamma Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAkarma AhAra kA utsarga aura apavAda : utsarga mArga meM AdhArmika AhAra bhikSu ke lie abhakSya kahA gayA hai| vaha bhikSu kI kalpa-maryAdA meM nahIM hai| parantu, kAraNavazAta apavAda mArga meM vaha prAdhAkarma AhAra bhI abhakSya nahIM rhtaa| sUtrakRtAMga sUtra kA abhiprAya hai, ki puSTAlaMbana kI sthiti meM prAdhAkarmika AhAra grahaNa karane vAle bhikSu ko ekAnta pApI kahanA bhUla hai| use ekAnta pApI nahIM kahA jA sktaa| ___ AcArya zIlAMka, ukta sUtra para vivecaNa karate hue spaSTa likhate haiM ki "apavAda' dazA meM zrutopadezAnusAra AdhA-karma AhAra kA sevana karatA humA bhI sAdhaka zuddha hai, karma se lipta nahIM hotA hai| ataH ekAnta rUpa meM yaha kahanA ki AdhAkarma se karma-bandha hotA hI hai, ThIka nahIM hai / 62 / nizItha bhASya meM bhI dubhikSa Adi vizeSa apavAda ke prasaMga para AdhAkarma AhAra grAhya batAyA gayA hai| 63 / / saMthAre meM AhAra grahaNa kA apavAda : kisI bhikSu ne bhakta pratyAkhyAna (saMthArA) kara liyA hai arthAta AhAra-grahaNa kA jIvana bhara ke lie tyAga kara diyA hai| ziSya prazna karatA hai- "bhaMte ! kadAcita usa bhikSu ko kSudhA sahana na kara sakane ke kAraNa utkaTa asamAdhibhAva ho jAe, aura vaha bhaktapAna mAMgane lage, to use denA cAhie, ki nahIM?" vyavahAra bhASya vatti meM isa kA sundara samAdhAna diyA gayA hai| AcArya malayagiri kahate haiM--"bhikSu ko asamAdhi bhAva ho Ane para yadi vaha sthiracitta na rahe aura bhaktapAna mAMgane lage, to use bhakta-pAna avazya de denA caahie| kyoMki usake prANoM kI rakSA ke lie AhAra kavaca hai|"64 ziSya pUchatA hai, ki:--"tyAga kara dene para bhI bhakta-pAna kyoM denA cAhie ?"65 prAcArya kahate haiM ___ "bhikSu kI sAdhanA kA lakSya hai, ki vaha parISaha kI senA ko manaHzakti se, vaca: zakti se aura kAya-zakti se jIte / parISaha senA ke sAtha yuddha vaha tabhI kara sakatA hai, jaba ki samAdhi-bhAva rhe| aura bhakta-pAna ke binA samAdhi bhAva nahIM raha sakatA hai| ataH use kavaca-bhUta AhAra denA caahie|" 60. je bhikkha prAhAkammaM bhuMja i, bhujaMtaM vA sAtijjai / --nizItha sUtra 10, 6 61. ahAkammANi bhujati, aNNamaNNe sakammaNA / uvalite ti jANijjA, aNavalitte ti vA pUNo / / 8 / / - eehiM dohiM ThANehiM, vavahAro na vijji| eehiM dohiM ThANehiM, aNAyAraM tu jANae / / 6 / / -sUtrakRtAMga, 2, 5 62. prAdhAkarmA'pi zrutopadezena zuddhamiti kRtvA bhujAnaH karmaNA nopalipyate / tadAdhAkarmopa bhogenAvazyakarmabandho bhavati, ityevaM no vadet / 63, asive omoyarie, rAyaTaThe bhae va gelaNNe / TIkA addhANa rohae vA, ghiti pahuccA va AhAre ||--nishiith bhASya, gAthA 2684 64. azane pAnake ca yAcite, tasya bhakta pAnAtmakaH kavacabhata pAhAro dAtavyaH / -vyavahAra bhASya vRti u0 10 gA0533 65. atha kiM kAraNaM, pratyAkhyAya punarAhAro dIyate? 66. haMdi parIsahacama, joheyavvA maNeNa kaaenn| to maraNa-desakAle kavayabhao u paahaaro||-vyvhaar bhASya, u0, 10 gA0 534 parISaha senA manasA kAyena (vAcA ca) yodhena jetavyA / tasyAH parAjayanimittaM maraNa dezakAle (maraNa samaye) yodhasya kavacabhUta pAhAro dIyate / vyavahAra bhASya vRtti utsarga aura apavAda : donoM hI mArga Jain Education Intemational Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya prazna karatA hai - "bhaMte! saMthArA karane vAle bhikSu ke dvArA bhakta-pAna grahaNa kara lene para yadi koI AgrahI nindA kare, to kyA hotA hai ?" AcArya kahate haiM--"jo usakI nindA karatA hai, jo usakI bhartsanA karatA hai, usako cAra mAsa kA guru prAyazcitta prAtA hai / 67 pazuoM ke bandhana-mocana kA utsarga aura apavAda : bhikSu Atma-sAdhanA eka dhArA se satata nirata rahanevAlA sAdhaka hai / vaha gRhastha ke saMsArI kAryoM meM kisI prakAra kA bhI na bhAga letA hai, aura na use ThIka hI samajhatA hai / vaha gRhastha ke ghara para rahakara bhI jala meM kamala ke samAna sarvathA nirlipta rahatA hai / zrataeva bhikSu ko gRhastha ke yahA~ bachar3e Adi pazuoM ko na bAMdhanA cAhie aura na kholanA cAhie / yaha utsarga mArga hai / parantu isakA yaha artha nahIM ki bhikSu kI sAdhanA eka cetanA zUnya jar3a sAdhanA hai / zrata: kaisI bhI durghaTanA ho, vaha anukampAhIna patthara kI mUrata bana kara baiThA rahegA / kalpanA kIjie- -Aga laga jAe, bAr3ha kA pAnI car3ha Ae, vRkAdi hiMsaka pazu zrAkramaNa karane vAle hoM, athavA anya koI viSama sthiti ho, to kyA kiyA jAe? kyA isa sthiti meM bhI pazuoM ko surakSita ekAnta sthAna meM na bA~dhe, unheM yoM hI aniyaMtrita ghUmane de aura marane de ? nahIM, nizIya bhASyakAra ke zabdoM meM zAstrAjJA hai ki ukta apavAdaparaka sthitiyoM meM pazuoM ko surakSA ke lie bA~dhA jA sakatA hai|" jo dRSTi bA~dhane ke sambandha meM hai, vahIM kholane ke sambandha meM bhI hai| gRhastha prati cApalUsI kA dIna bhAva rakha kara ki vaha mujha para prasanna rahegA, phalasvarUpa mana lagA kara sevA karegA, gRhastha kA koI bhI saMsArI kArya na kre| parantu, yadi pazu prAga lagane para jalane jaisI sthiti meM hoM, gAr3ha bandhana ke kAraNa chaTapaTA rahe hoM, to surakSA ke lie pazuoM ko khola bhI sakatA hai / " yaha apavAda mArga hai, jo granukampA - bhAva se vizeSa paristhiti apanAyA jA sakatA hai | aticAra aura apavAda kA antara : aticAra aura apavAda kA antara samajhane jaisA hai / bAhya rUpa meM apavAda bhI praticAra hI pratibhAsita hotA hai| jisa prakAra aticAra meM doSa sevana hotA hai, vaisA hI apavAda meM bhI hotA hai, ataH bahiraMga meM nahIM patA calatA ki aticAra aura apavAda meM aisA kyA antara hai ki eka tyAjya hai, to dUsarA grAhya hai / praticAra aura apavAda kA bAhara meM bhale hI eka jaisA rUpa ho, parantu donoM kI pRSTha - bhUmi meM bahuta bar3A antara hai / praticAra kumArga hai, to apavAda sumArga hai / praticAra dharma hai, to apavAda dharma hai| aticAra saMsAra kA hetu hai, to zrapavAda mokSa kA hetu hai / 67. yastu taM bhaktaparijJAvyAghAtavantaM khisati / ( bhaktapratyAkhyAna pratibhagna eSa iti) tasya prAyazcittaM catvAro mAsA anudghAtA gurukAH / - vyavahAra bhASya vRtti 10 uddeza, gA0 551 68. bitiyapadamaNappajjhe, baMdhe avikovite va appajjhe / fresses agaNi AU, saNaphagAdIsu jANamavi / / 3683 / / - nizItha bhASya faeer as arNi zrAUsu marijjihiti tti, vRgAdisaNapphaeNa vA mA khijjihi tti evaM jAgo vi baMdha | -- nizIthacUrNi 66. bitiyapadamaNappajjhe, maMtre pravikovite va apajjhe / jANate vA vi puNo, balipAsama-pragaNimAdIsu || 3684|| - - nizItha bhASya balipAsoti baMdhaNI, teNa aIba gADhaM baddho muDho vA taDaphaDei, marai vA jayA, tayA muMbaI / agaNi ti palavaNage baddhaM muMce, mA ujjhihiti / -- nizItha cUrNi 246 ear after dhammaM . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla bAta yaha hai ki aticAra ke mUla meM darpa rahatA hai, mohodaya kA bhAva rahatA hai| krodhAdi kaSAyabhAva se, vAsanA se, saMsAra sukha kI kAmanA se binA kisI puSTAlambana ke, utsarga saMyama kA parityAga kara jo viparIta zrAcaraNa kiyA jAtA hai, vaha aticAra hai / praticAra se saMyama dUSita hotA hai, ataH vaha tyAjya hai / yadi mohodaya ke kAraNa kabhI praticAra kA sevana ho bhI jAtA hai, to prAyazcitta ke dvArA usakI zuddhi karanI hotI hai / anyathA, bhikSu virAdhaka ho jAtA hai, aura pathabhraSTa hokara saMsAra - kAntAra meM bhaTaka jAtA hai| aba rahA apavAda / isake sambandha ne pahale bhI kAphI prakAza DAlA jA cukA hai / "yadi maiM apavAda kA sevana nahIM karU~gA, to mere jJAnAdi guNoM kI abhivRddhi na hogI" - isa vicAra se jJAnAdi ke yogya sandhAna ke lie jo pratisevanA kI jAtI hai, vaha sAlamba sevanA hai| aura yahI apavAda kA prANa hai| apavAda ke mUla meM jJAnAdi sadguNoM ke arjana tathA saMrakSaNa kI pavitra bhAvanA hI pramukha hai / nizItha bhASyakAra ne jJAnAdi-sAdhanA ke sambandha meM bahuta hI mahattvapUrNa ullekha kiyA hai / ve kahate haiM ki jisa prakAra aMdha garta meM par3A huA manuSya latAoM kA avalambana kara bAhara taTa para yA jAtA hai, apanI rakSA kara letA hai, usI prakAra saMsAra garta meM par3A huA sAdhaka bhI jJAnAdi kA avalambana kara mokSa taTa para car3ha prAtA hai, sadA ke lie janmamaraNa ke kaSToM se nijAtmA kI rakSA kara letA hai| ataH utsarga ke samAna apavAda bhI saMyama hai, aticAra nahIM / kaSAya-bhAva se prerita pravRtti praticAra hai, to saMyama bhAva se prerita vahI pravRtti apavAda hai / ataeva aticAra karma-bandha kA janaka hai, to apavAda karma-kSaya kA kAraNa haiM / 73 bAhara meM sthUla dRSTi se ekarUpatA hote hue bhI, andara meM antara hai, zrAkAza-pAtAla jaisA mahAn antara hai / eka bhagavAn kI AjJA meM hai, to dUsarA bhagavAn kI AjJA se bAhara hai / puSTAlambana vaha adabhuta rasAyana hai, jo prakalpa ko bhI kalpa banA detI hai, aticAra ko bhI prAcAra kA rUpa detI hai / upasaMhAra : utsarga aura apavAda cheda sUtroM kA marmasthala hai / ataeva bhASyoM, cUrNiyoM tathA tatsambandhita anya cAra granthoM meM prastuta viSaya para itanA adhika vistRta vivecana kiyA gayA hai ki yaha kSudra nibandha samudra meM kI eka nanhIM bUMda jaisA lagatA hai, vastutaH bUMda bhI nahIM / 70. pratisevanA ke do rUpa hai---dapikA aura klpikaa| binA puSTAlambanarUpa kAraNa ke kI jAne vAlI pratisevanA dapikA hai, aura vaha aticAra hai / tathA vizeSa kAraNa kI sthiti meM kI jAne vAlI pratisevanA kalpakA hai, jo apavAda hai aura vaha bhikSu kA kalpa hai- AcAra hai| yA kAraNamantareNa pratisevanA kriyate sA dapikA, yA punaH kAraNe sA kalpikA / 71. NANAdI parivuDDhI, Na bhavissati me asevate ditiyaM, tesi pasaMdhaNaTTA, sAlaMbaNisevaNA esA ||466|| nizIya bhASya 72. saMsAra gaDDa-paDito, NANAdavalaMbituM samAruti / mokkhataiM jadha puriso, ballivitANeNa visamA u / / 465|| -- nizItha bhASya --vyavahAra bhASya vRtti u0 10 gA0 35 73. anA vihu paDisevA, sAuna kammodaeNa jA jayatA / sA kammamkhayakaraNI, dappA'jaya kammajaNaNI u / / -vyavahAra bhASya, u0 1 42 yA kAraNa yatamAnasya yatanayA pravartamAnasya pratisevanA, sA krmkssykrnnii| sUtroktanItyA kAraNe yatamAnasya tatastanAjJArAdhanAt / yatanayA utsarga aura apavAda : donoM hI mArga vyavahAra bhASyavRtti 247 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira bhI yathA mati, yathA gati kucha likhA gayA hai, aura vaha jijJAsu kI jJAna-pipAsA ke lie eka jala kaNa hI sahI, kintu kucha hai to shii| prastuta nibandha kA akSara-zarIra kucha purAnI aura kucha nayI vicAra sAmagrI ke AdhAra para nirmita huA hai, aura vaha bhI cintana ke eka Asana para nhiiN| bIca-bIca meM vikSepapara-vikSepa Ate rahe, zarIra-sambandhI aura samAja-sambandhI bhii| ataH lakhana meM yatra-tatra punarukti kI jhalaka AtI hai| parantu, vaha jahA~ dUSaNa hai, vahA~ bhUSaNa bhI hai| utsarga aura apavAda jaise gahanAtigahana viSaya kI spaSTa pratipatti ke lie punaruktatA kA bhI apane meM eka upayoga hai, aura vaha kabhI-kabhI Avazyaka ho jAtA hai| 248 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational