Book Title: Utkirtan Sutra Ek Vivechan
Author(s): Premchand Jain
Publisher: Z_Jinavani_002748.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229769/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15,17 navambara 2006 jinavANI, __ _193 utkIrtana sUtra : eka vivecana zrI premacanda jaina capaloda caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti yA guNAnuvAda karanA 'utkIrtana' hai ! isa utkIrtana se darzana (samyagdarzana) kI vizuddhi hotI hai| tIrthaMkaroM kA guNAnuvAda AdhyAtmika zAnti evaM Ananda kI prApti meM sahAyaka hotA hai tathA sAdhanA ke ucca zikhara para ArohaNa kA manobala pradAna karatA hai ! samyagjJAna pracAraka maNDala ke maMtrI zrI premacanda jI jaina ke isa lekha meM logassa ke pATha kI mahattA ujAgara huI hai| -sampAdaka vItarAga vANI samagratA lie hue hai| usI vItarAga vANI ko sthAnakavAsI jaina paramparA 32 Agama pramANarUpa mAnatI hai| carama Agama Avazyaka sUtra trikAla sAdhanA kA paricAyaka hai| isameM atIta kI AlocanA, vartamAna meM samabhAva kI sAdhanA va anAgata ke pratyAkhyAna dvArA karmoM kI nirjarA kI jAtI hai| anuyogadvAracUrNi meM 'Avazyaka' zabda ko paribhASita karate hue kahA hai- 'suNNamappANaM taM pasatyabhAvehi AvAsetIti AvAsaM' arthAt jo AtmA guNoM se zUnya hai use prazasta bhAvoM (guNoM) se AvAsita kare vaha Avazyaka kahalAtA hai| AtmA ke hitArtha jo kriyA pratidina kI jAtI hai, vaha hI Avazyaka hai| anuyogadvAra sUtra meM kahA gayA hai samaNeNasAvAraNa ya avassaMkAyavvaM havai jmhaa| aMte aho-nisassa ya tamhA AvarasaM nAma / / arthAt sAdhu evaM zrAvaka dvArA niyamita rUpa se dina va rAtri ke antima muhUrta meM jo sAdhanA kI jAtI hai vaha Avazyaka hai| Avazyaka ke chaH bheda kiye gaye haiM1. sAmAyika 2. caturviMzatistava (utkIrtana) 3. vandanA 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAna ___ ina SaDAvazyakoM meM prathama Avazyaka ke bAda dUsarA Avazyaka hai- utkIrtana Avazyaka! Ama bolacAla kI bhASA meM isako 'logassa' kA pATha bhI kahate haiN| utkIrtana kA sAmAnya artha hotA hai- guNagAna yA prshNsaa| isa Avazyaka meM kisI sAmAnya puruSa ke guNagAna yA prazaMsA na karake una mahApuruSoM kA guNagAna yA prazaMsA kI gaI hai jinhoMne rAgAdi AtmaripuoM kA nAza karake kevalajJAna prakaTa karate hue apanI AtmA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI 194 ko ujjvala aura prakAzamAna banAyA hai| sarvajJa, sarvadarzI loka ke prakAza puMja, dharma tIrtha sthApaka, vItarAga bhagavanta jo tyAga, vairAgya aura saMyama-sAdhanA meM utkRSTa Adarza rUpa haiM, rAga-dveSa vijetA, kAma-krodhAdi aMtaraMga zatruoM ke nAzaka, kevalajJAnI haiM aise caubIsoM tIrthaMkaroM kI stuti karanA yA guNAnuvAda karanA yA unake guNoM kA kIrtana karanA, utkIrtana sUtra yA caturviMzatistava sUtra kahalAtA hai| hamArA antima lakSya arihanta dazA ko prApta karanA hai aura lakSya kI prApti ke lie una mahApuruSoM kA Alambana Avazyaka hai jinhoMne lakSya ko prApta kiyA hai| kyoMki jo svayaM apUrNa hai usase kabhI dUsare ko pUrNatA kI prApti kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| pUrNa jJAnI evaM kaSAyarahita AtmA kI bhakti karane hetu utkIrtana sUtra kA vidhAna kiyA gayA hai| isameM unhIM mahApuruSoM kA varNana hai jinake ki rAga kA dAga nahIM va dveSa kA lavaleza nahIM hai| utkIrtana ( prazaMsA) arihanta bhagavantoM kA ho isalie dUsare Avazyaka se pUrva sAmAnya Avazyaka meM sAvadya yogoM se nivRtta huA jAtA hai| pApa rUpI kIcar3a se sanA vyakti pahale Avazyaka 'sAmAyika' meM pApoM ko virAma lagA de, tabhI tIrthaMkaroM kI stuti karane kI yogyatA prApta karatA hai| tIrthaMkara bhagavantoM ke nAma va guNoM kI stuti karanA utkRSTa bhakti ko parilakSita karatA hai, isalie ise 'bhakti Avazyaka' bhI kahA jAtA hai| mokSamArga ke upAya- samyagjJAna, samyagdarzana, samyak cAritra meM pramukha 'samyagdarzana' bhakti se hI saMbaMdhita hai| vaidika darzana bhI jJAnayoga, bhaktiyoga va karmayoga kA nirUpaNa karatA hai| isalie sAdhaka ke jIvana meM 'bhakti' sAdhanA kA mahattvapUrNa aMga hai| prazaMsanIya kI prazaMsA karanA hI bhakti hai / tIrthaMkara bhagavantoM ke guNoM kI stuti karane se zrAvaka ko bhI unake guNoM ko prApta karane kA manobala prApta hotA hai| ahaMkAra kama hotA jAtA hai aura guNoM kI prApti meM abhivRddhi hotI hai| sAdhanAmArga meM sAdhaka Age bar3hatA hai| zubha bhAvoM kI prApti se darzana-jJAna prApta hotA hai aura usase AtmA meM lage karmamala kI saphAI hone lagatI hai tathA antataH vaha nirmala hokara vItarAgatA ko prApta karatI hai / caturviMzatistava kA mUla pATha nimna prakAra hai 15, 17 navambara 2006 caturviMzatistava logassa ujjoyagare, dhammatitthayare jiNe / arihaMte kittaissaM, cauvIsaMdhi kevalI // 1 // usabhamajiyaM ca vaMde, saMbhavamabhiNaMdaNaM ca sumaI ca / paumappahaM supAsaM jiNaM ca caMdappahaM vaMde // 2 // suvihiM ca pupphadaMtaM, sIyalasijjaMsa vAsupujjaM ca / vimalamaNaMtaM ca jiNaM, dhammaM saMtiM ca vaMdAmi // 3 // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI 195 kuMthu araM ca malliM vaMde, muNisuvvayaM namijiNaM c| vaMdAmi riTThanemi, pAsaM taha vaddhamANaM ca / / 4 / / evaM mae abhiyuA, vihUyarayamalA phiinnjrmrnnaa| cauvI saMpi jiNavarA, titthayarA me pasIyaMtu / / 5 / / kittiya-vaMdiya-mahiyA, je e logassa uttamA siddhaa| Arugga-bohilAbhaM, samAhivaramuttamaM diMtu / / 6 / / caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM pyaasyraa| sAgaravara-gaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disNtu||7|| (By uttering the above lesson we offer our worship to Twenty Four Tirthankar Gods. By constant chanting of the Lord's names, our evils are destroyed and it purifies the mind. A pure mind only can receive virtues.) (logassa ke uparyukta pATha dvArA caubIsoM tIrthaMkaroM kI stuti kI jAtI hai| bAra-bAra prabhu kA nAma smaraNa karane se hamAre karma kSaya hote haiM va AtmA nirmala hotI hai| nirmala AtmA hI sadguNoM ko grahaNa karatI caturviMzatistava kA manoyoga pUrvaka gAthA chanda meM bhAvasahita uccAraNa karate hue roma-roma kA pulakita honA utkRSTa karma-nirjarA kA hetu banatA hai| pratyeka gAthA tIrthaMkaroM kI vizeSatAoM ko prakaTa karane vAlI hai| prathama gAthA meM tIrthaMkaroM ke cAra atizayoM kA varNana kiyA gayA hai| logassa ujjoyagare- loka meM udyota karane vAle arthAt isa viSaya-vAsanA se pUrita saMsAra meM vItarAga vANI kA udyota karane vAle tIrthaMkara bhagavanta prakAza puMja ke samAna haiN| dhammatitthayare- dharma tIrtha kI sthApanA karane vAle arthAt tIrthaMkara jaba cAra dharmatIrthoM arthAt sAdhu, sAdhvI, zrAvaka va zrAvikA rUpa tIrtha kA pravartana karate haiM tabhI se tIrthaMkara saMjJA se upamita hote haiN| jiNe- jItane vaale| arthAt jayatIti jinH| jinhoMne svarUpolabdhi meM bAdhaka rAga, dveSa, moha, kAma, krodha Adi bhAva karmo ko tathA jJAnAvaraNIyAdi dravyakarmoM ko jIta liyA hai, ve jina hote haiM! arihante- arihanta arthAt ari+hanta =Antarika zatruoM ke nAzaka, jinake andara kevalajJAna rUpI alaukika sUrya prakAzamAna hai| prathama gAthA meM tIrthaMkaroM ke ina cAra atizayoM kA varNana karate hue unakI stuti karane ke lie sAdhaka pratijJAbaddha hotA hai| dUsarI se cauthI gAthA meM vartamAna avasarpiNI kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM kA nAma sahita guNa varNana kiyA gayA hai| isameM yaha vizeSatA hai ki pratyeka tIrthaMkara kA nAma unake jIvana se saMbaMdhita ghaTanA vizeSa ke AdhAra para athavA vizeSa artha rUpa meM varNita hai| nauveM tIrthaMkara ke do nAma zrI suvidhinAtha jI tathA puSpadaMta jI isameM prayukta hue haiN| 19veM tIrthaMkara zrI mallInAtha jI strI paryAya meM hue| ye tIna gAthAe~ azAzvata hotI haiN| kyoMki jisa kAla meM jo caubIsI hotI hai, usI ke anusAra inakI racanA mAnI gaI hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [196 | jinavANI 15,17 navambara 2006 pA~cavIM gAthA meM tIrthaMkara bhagavantoM ko karmarUpI rajamaila se rahita vRddhAvasthA va mRtyu ke vijetA batAte hue kahA hai ki aise paramArAdhya mujha para prasanna hoveN| tIrthaMkara kisI para na to prasanna hote haiM na hI kisI se nArAja hote haiM, yaha zAzvata niyama hai| phira bhI isa gAthA meM apekSA ko dhyAna meM rakhate hue kahA hai ki jisa prakAra sUrya kI pahalI kiraNa ke sAtha kamala kA phUla khila jAtA hai, usI prakAra tIrthaMkaroM ke guNAnuvAda se mujhe Atmika ullAsa prApta ho, mere bhAva zuddha baneM, maiM zivapadagAmI banU~ yahI mujha para tIrthaMkaroM kI prasannatA hai| chaThI gAthA meM triyogoM ko stutya krama se samAyojita kara kahA hai ki sarvaprathama meM vacana yoga se ApakA kIrtana karatA hU~ tatpazcAt kAya yoga se namana karatA hU~ aura phira manoyoga se Adara-bahumAna karatA huuN| kyoMki Apa loka meM uttama haiN| jaisA ki bhaktAmara stotra kI ekAdaza gAthA prakaTa karatI hai yaiH zAnta-rAga-rucibhiH paramANubhistvaM / nirmApitastribhuvanaika - lalAma - bhUtaH / / tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAm / yatte samAnamaparaM na hi rupamasti / / arthAt he tribhuvana ke ekamAtra lalAmabhUta bhagavan! jinazAnti bhAvoM ke dhAraka kAntimAna paramANuoM se Apa banAye gaye haiM, ve paramANu bhI nizcita hI utane hI the, kyoMki Apa jaisA uttama isa loka meM koI nahIM Age tIrthaMkaroM se Arogya (Atma-zAnti), bodhilAbha (samyagjJAna) tathA zreSTha samAdhi kI abhilASA kI gaI hai| tIrthaMkara kucha dete nahIM hai, lekina unakA guNAnuvAda karane se sahaja hI upayukta abhilASA kI pUrti ho jAtI hai| jaise aMjana nahIM cAhatA hai ki maiM kisI kI netra jyoti bar3hAU~ tathApi usake upayoga se netra kI jyoti bar3hatI hai ThIka usI prakAra niSkAma, nispRha vItarAga paramAtmA bhale hI kisI ko lAbha pahu~cAnA na cAheM, kintu unake stavana se lAbha avazya hI prApta hotA hai| antima gAthA meM tIrthaMkaroM ko candra, sUrya va mahAsamudra se adhika kramazaH nirmala, prakAzaka va gaMbhIra batAkara antima lakSya siddhi kI cAhanA kI gaI hai| 'api' zabda mahAvideha kSetra meM vicaraNa karane vAle tIrthaMkaroM (viharamAnoM) ko samAhita karatA hai| tIrthaMkaroM ke jIvana meM nirUpita guNoM ko dhAraNa kara siddhi prApta kI jA sakatI hai| logassa ke uparyukta pATha meM sAta gAthAoM meM se prathama, paMcama, SaSTha evaM saptama gAthA zAzvata hai, aparivartanIya hai, lekina gAthA dvitIya, tRtIya tathA caturtha parivartanIya hai| jaba tIrthaMkara-caubIsI badalatI hai to ina gAthAoM meM Ane vAle tIrthaMkara prabhuoM ke nAma bhI badalate rahate haiN| uparyukta pATha meM vartamAna caubIsI ke nAma Aye hue haiN| caturviMzatistava ke phala ke bAre meM uttarAdhyayana sUtra ke adhyAya 29 meM zrI gautamasvAmI ke dvArA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||15,17 navambara 2006 jinavANI 1197 pRcchA .. 'cauvvIsatyAeNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai?' he prabhu! caturviMzatistava se AtmA ko kisa phala kI prApti hotI hai| bhagavAn ne pharamAyA- 'ghauvI satyAraNaM daMsaNavisohiM jnnyi|' he gautama! caturviMzatistava se jIva ke darzana (zraddhA) meM bAdhA utpanna karane vAle karma dUra ho jAte haiM aura samyaktva meM rahe hue cala-mala agAr3ha doSa dUra hokara zuddha samyaktva kI prApti hotI hai| prathama Avazyaka sAmAyika meM samabhAva meM sthira hone para AtmA, vItarAga bhagavaMtoM ke guNoM ko jAna sakatI hai va unakA guNAnuvAda kara sakatI hai| arthAt jaba AtmA samabhAva meM sthira ho jAtI hai taba hI bhAvapUrvaka tIrthaMkaroM kA guNAnuvAda kiyA jA sakatA hai, isa kAraNa se sAmAyika ke bAda dUsare Avazyaka ke rUpa meM caturviMzatistava rakhA gayA hai| Avazyaka niyukti meM SaDAvazyaka ke nirUpaNa meM dUsare adhyayana caturviMzatistava meM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina chaH nikSepoM kI dRSTi se utkIrtana sUtra para prakAza DAlA gayA hai| cUrNi sAhitya meM stava, lokaudyota, dharmatIrthaMkara Adi padoM para nikSepa dRSTi se cintana kiyA gayA hai| ___ utkIrtana sUtra meM paramocca zikhara para pahu~ce hue tIrthaMkaroM ke guNoM kA avalambana lekara mokSamArga kI sAdhanA kA mArga prazasta hotA hai| isa utkIrtana sUtra meM caubIsoM tIrthaMkaroM kI stuti ke alAvA 20 viharamAna evaM siddha AtmAoM ko bhI vandana karate hue unakA Alambana lekara svayaM preraNA prApta kara siddha banane kI kAmanA vyakta kI gaI hai| - -maMtrI, samyagjJAna pracAraka maNDala, 22, gIjagar3ha vihAra, havA sar3aka, jayapura