Book Title: Tattva nirupana
Author(s): 
Publisher: Z_Mahendrakumar_Jain_Nyayacharya_Smruti_Granth_012005.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211087/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva-nirUpaNa tattvavyavasthAkA prayojana padArthavyavasthAkI dRSTise yaha vizva Sadravyamaya hai, parantu mumukSuko jinake tattvajJAnakI AvazyakatA muktike lie hai, ve tattva sAta haiM / jisa prakAra rogIko roga-muktike lie roga, rogake kAraNa, rogamukti aura rogamuktikA upAya ina cAra bAtoMkA jAnanA cikitsAzAstrameM Avazyaka batAyA hai, usI taraha mokSakI prAptike lie saMsAra, saMsArake kAraNa, mokSa aura mokSake upAya isa malabhata caturdUhakA jAnanA nitAnta Avazyaka hai / vizvavyavasthA aura tattvanirUpaNake jude-jude prayojana hai| vizvavyavasthAkA jJAna na honepara bhI tattvajJAnase mokSakI sAdhanA kI jA sakatI hai, para tattvajJAna na hone para vizvavyavasthAkA samagna jJAna bhI nirarthaka aura anarthaka ho sakatA hai| rogIke lie sarvaprathama yaha Avazyaka hai ki vaha apaneko rogI smjhe| jaba taka use apane rogakA bhAna nahIM hotA, taba taka vaha cikitsAke lie pravRtta hI nahIM ho sktaa| rogake jJAnake bAda rogIko yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki usakA roga naSTa ho sakatA hai| rogako sAdhyatAkA jJAna hI use cikitsAmeM pravRtti karAtA hai| rogIko yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki yaha roga amuka kAraNoMse utpanna huA hai, jisase vaha bhaviSyameM una apathya AhAra-vihAroMse bacA rahakara apaneko nIroga rakha ske| rogako naSTa karaneke upAyabhUta auSadhopacArakA jJAna to Avazyaka hai hI; tabhI to maujUdA rogakA auSadhopacArase samala nAza karake vaha sthira Arogyako pA sakatA hai| isI taraha 'AtmA ba~dhA hai, ina kAraNoMse ba~dhA hai, vaha bandhana TUTa sakatA hai aura ina upAyoMse TUTa sakatA hai| ina mUlabhUta cAra muddoMmeM tattvajJAnakI parisamApti bhAratIya darzanoMne kI hai| bauddhoMke cAra Aryasatya ma. buddhane bhI nirvANake lie cikitsAzAstrakI taraha duHkha, samudaya, nirodha aura mArga ina cAra AryasatyoMkA' upadeza diyA hai| ve kabhI bhI 'AtmA vayA hai, paraloka kyA hai' Adike dArzanika vivAdoMmeM na to svayaM gaye aura na ziSyoMko hI jAne diyaa| isa sambandhakA bahuta upayukta udAharaNa milinda praznameM diyA gayA hai ki 'jaise kisI vyaktiko viSase bujhA huA tIra lagA ho aura jaba bandhujana usa tIrako nikAlane ke lie viSavaidyako bulAte hai, to usa samaya usakI yaha mImAMsA karanA jisa prakAra nirarthaka hai ki 'yaha tIra kisa lohese banA hai ? kisane ise banAyA ? kaba banAyA yaha kabataka sthira rahegA? yaha viSavaidya kisa gotrakA hai?' usI taraha AtmAkI nityatA aura paraloka AdikA vicAra nirarthaka hai, vaha na to bodhike lie aura na nirvANake lie hI upayogI hai| ina AryasatyoMkA varNana isa prakAra hai| duHkha-satya-janma bhI duHkha hai, jarA bhI duHkha hai, maraNa bhI duHkha hai, zoka, parivedana, vikalatA, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, iSTAprApti Adi sabhI duHkha hai| saMkSepameM pA~coM upAdAna skandha hI duHkharUpa hai / samudaya-satya-kAmakI tRSNA, bhavakI tRSNA aura vibhavakI tRSNA duHkhako utpanna karaneke kAraNa samudaya kahI jAtI hai| jitane indriyoMke priya viSaya hai. iSTa rUpAdi haiM, inakA 1. "satyAnyuktAni catvAri duHkhaM samudayastathA nirodho mArga eteSAM yathAbhisamayaM kramaH ||"-abhidh0 ko062 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 259 viyoga na ho, ve sadA bane raheM, isa taraha unase saMyogake lie cittakI abhinandinI vattiko tRSNA kahate haiN| yahI tRSNA samasta duHkhoMkA kAraNa hai| nirodha-satya-tRSNAke atyanta nirodha yA vinAzako nirodhaAryasatya kahate haiN| duHkha-nirodhakA mArga hai-ASTAMgika maarg| samyagdRSTi, samyaksaMkalpa, samyakvacana, samyakkarma, samyak AjIvana, samyak prayatna, samyaka smRti aura samyak samAdhi / nairAtmya-bhAvanA hI mukhyarUpase mArga haiN| buddhane AtmadRSTi yA sattvadRSTiko ho mithyAdarzana kahA hai| unakA kahanA hai ki eka AtmAko zAzvata yA sthAyI samajhakara hI vyakti snehavaza usake sukhameM tRSNA karatA hai / tRSNAke kAraNa use doSa nahIM dikhAI dete aura guNadarzana kara punaH tRSNAvaza sukhasAdhanoMmeM mamatva karatA hai / unheM grahaNa karatA hai| tAtparya yaha ki jaba taka 'AtmAbhiniveza' hai taba taka vaha saMsArameM rulatA hai| isa eka AtmAke mAnanese vaha apaneko sva aura anyako para samajhatA hai / sva-paravibhAgase rAga aura dveSa hote haiM, aura ye rAga-dveSa hI samasta saMsAra paramparAke mala srota hai| ataH isa sarvAnarthamala AtmadRSTikA nAza kara nairAtmya-bhAvanAse duHkha-nirodha hotA hai| buddhakA dRSTikoNa upaniSadkA tattvajJAna jahA~ Atmadarzanapara jora detA hai aura Atmadarzanako hI mokSakA parama sAdhana mAnatA hai aura mumukSake lie AtmajJAnako hI jIvanakA sarvocca sAdhya samajhatA hai, vahA~ buddhane isa Atmadarzanako hI saMsArakA mUla kAraNa mAnA hai| AtmadRSTi, sattvadRSTi, satkAyadRSTi, ye saba mithyAdRSTiyA~ naSada tattvajJAnakI oTameM, yAjJika kriyAkANDako jo prazraya mila rahA thA usIkI yaha pratikriyA thI ki buddha ko 'AtmA' zabdase hI ghRNA ho gaI thii| AtmAko sthira mAnakara use svargaprApti Adike pralobhana se aneka kara yajJoMmeM honevAlI hiMsAke lie ukasAyA jAtA thaa| isa zAzvata AtmavAdase hI rAga aura dveSakI amarabeleM phailatI haiN| majA to yaha hai ki buddha aura upaniSadvAdI donoM hI rAga, dveSa aura mohakA abhAva kara vItarAgatA aura vAsanAnirmuktiko apanA carama lakSya mAnate the, para sAdhana donoMke itane jude the ki eka jisa Atmadarzanako mokSakA kAraNa mAnatA thA, dUsarA use saMsArakA malabIja / isakA eka kAraNa aura bhI thA ki buddhakA mAnasa dArzanikakI apekSA santa hI adhika thaa| ve aise golagola zabdoMko bilakula haTA denA cAhate the, jinakA nirNaya na ho sake yA jinakI oTameM mithyA dhAraNAoM aura andhavizvAsoMkI sRSTi hotI ho| 'AtmA' zabda unheM aisA hI lgaa| buddha kI nairAtmya-bhAvanAkA uddezya 'bodhicAvatAra' (pR0 449 ) meM isa prakAra batAyA hai 'yatastato vA'stu bhayaM yadyahaM nAma kiMcana / ahameva na kiMJciccet kasya bhotirbhaviSyati / " 1. "yaH pazyatyAmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute / guNadarzI paritRSyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte / tenAtmAbhinivezo yAvata tAvatsa saMsAre / Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAt prigrhdvesso| anayo. sampratibaddhAH sarve doSAH prajAyante / / " -pra0 vA0 11219-21 2. "tasmAdanAdisantAnatulyajAtIyabIjikAm / utkhAtamUlAM kuruta sattvadRSTi mumukSavaH // " -pramANavA0 11258 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha arthAta-yadi 'maiM nAmakA koI padArtha hotA to use isase yA usase bhaya ho sakatA thA, parantu jaba 'maiM' hI nahIM hai, taba bhaya kise hogA? baddha jisa prakAra isa 'zazvata AtmavAda' rUpo eka antako khatarA mAnate the, usI taraha ve bhautikavAdako bhI dasarA anta samajhakara use khatarA hI mAnate the| unhoMne na to bhautikavAdiyoMke ucchedavAdako hI mAnA aura na upaniSadvAdiyoMke zAzvatavAdako hii| isIlie unakA mata 'azAzvatAnucchedavAda' ke rUpameM vyavahRta hotA hai| unhoMne AtmAsambandhI praznoMko avyAkRta koTimeM DAla diyA thA aura bhikSuoMko spaSTa rUpase kaha diyA thA ki 'AtmAke sambandhameM kucha bhI kahanA yA sunanA na bodhike lie, na brahmacarya ke lie aura na nirvANake lie hI upayogI hai| isa taraha buddhane usa AtmAke hI sambandhameM koI bhI nizcita bAta nahIM kahI, jise duHkha hotA hai aura jo duHkha-nivRttikI sAdhanA karanA cAhatA hai| 1. Atmatatva: jainoMke sAta tattvoMkA mUla AtmA niggaMTha nAthaputta mahAzramaNa mahAvIra bhI vaidika kriyAkANDako nirarthaka aura zreyaHpratirodhI mAnate the, jitanA ki buddha / ve AcAra arthAt cAritrako hI mokSakA antima sAdhana mAnate the| parantu unane yaha sAkSAtkAra kiyA ki jaba taka vizvavyavasthA aura khAsakara usa AtmAke viSayameM ziSya nizcita vicAra nahIM banA lete, jisa AtmAko duHkha hotA hai aura jise nirvANa pAnA hai, taba taka ve mAnasasaMzayase mukta hokara sAdhanA kara hI nahIM sakate / jaba magadha aura videhake kone meM ye prazna gaMja rahe hoM ki-'AtmA deharUpa hai yA dehase bhinna ? paraloka kyA hai ? nirvANa kyA hai ?' aura anya tIthika ina sabake sambandhameM apane matoMkA pracAra kara rahe hoM, aura inhIM praznoMpara vAda rope jAte hoM, taba ziSyoMko yaha kahakara tatkAla bhale hI cupa kara diyA jAya ki "kyA rakhA hai isa vivAdameM ki AtmA kyA hai aura kaisI hai ? hameM to duHkhanivRttike lie prayatna karanA caahiye|" parantu isase unake manakI zalya aura buddhikI vicikitsA nahIM nikala sakatI thI, aura ve isa bauddhika hInatA aura vicAra-dInatAke hInatara bhAvoMse apane cittakI rakSA nahIM kara sakate the / saMghameM to vibhinna matavAdiyoMke ziSya, vizeSakara vaidika brAhmaNa vidvAn bhI dIkSita hote the / jaba taka ina saba paMcamela vyaktiyoMke, jo AtmAke viSayameM vibhinna mata rakhate the aura usakI carcA bhI karate the; saMzayakA vastusthitimUlaka samAdhAna na ho jAtA, taba taka ve paraspara samatA aura mAnasa ahiMsAkA vAtAvaraNa nahIM banA sakate the| koI bho dharma apane susthira aura sudar3ha darzanake binA parIkSakaziSyoMko apanA anuyAyI nahIM banA sktaa| zraddhAmalaka bhAvanA tatkAla kitanA hI samarpaNa kyoM na karA le para usakA sthAyitva vicArazaddhi ke binA kathamapi saMbhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIrane usa mUlabhUta Atmatattvake svarUpake viSayameM mauna nahIM rakhA aura apane ziSyoMko yaha batAyA ki dharma vastuke yathArtha svarUpakI prApti hI hai| jisa vastukA jo svarUpa hai, usakA usa pUrNa svarUpameM sthira honA hI dharma hai| agni jaba taka apanI uSNatAko kAyama rakhatI hai, tabataka vaha dharmasthita hai| yadi dIpazikhA vAyuke jhoMkoMse spandita ho rahI hai aura caMcala hone ke kAraNa apane nizcala svarUpase cyuta ho rahI hai, to kahanA hogA ki vaha utane aMzameM dharmasthita nahIM hai| jala jaba taka svAbhAvika zItala hai, tabhI taka dharma-sthita hai| yadi vaha agnike saMsargase svarUpacyuta hokara garma ho jAtA hai, to vaha dharma-sthita nahIM hai| isa parasaMyogajanya vikAra-pariNatiko haTA denA hI jalakI dharma-prApti hai| usI taraha AtmAkA vItarAgatva, anantacaitanya, anantasukha Adi svarUpa parasaMyogase rAga, dveSa, tRSNA, duHkha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4|viziSTa nibandha : 261 Adi vikArarUpase pariNata hokara adharma bana rahA hai / jabataka AtmAke yathArtha svarUpakA nizcaya aura varNana na kiyA jAya taba taka yaha vikArI AtmA kaise apane svatantra svarUpako pAneke lie ucchavAsa bhI le sakatA hai ? rogIko jaba taka apane mUlabhUta Arogya svarUpakA jJAna na ho taba taka use yahI nizcaya nahIM ho sakatA ki merI yaha asvastha avasthA roga hai| vaha usa rogako vikAra to tabhI mAnegA jaba use apanI Arogya avasthAkA yathArtha darzana ho, aura jaba taka vaha rogako vikAra nahIM mAnatA taba taka vaha roga-nivRttike lie cikitsAmeM kyoM pravRtti karegA? jaba use yaha jJAta ho jAtA hai ki merA svarUpa to Arogya hai, apathyasevana Adi kAraNoMse merA mala svarUpa vikRta ho gayA hai, tabhI vaha usa svarUpabhUta ArogyakI prAptike lie cikitsA karAtA hai| roganivRtti svayaM sAdhya nahIM hai, sAdhya hai svarUpabhUta Arogyako prApti / usI taraha jaba taka usa mala-bhUta AtmAke svarUpakA yathArtha parijJAna nahIM hogA aura parasaMyogase honevAle vikAroMko Agantuka honese vinAzI na mAnA jAyagA, taba taka duHkhanivRttike lie prayatna hI nahIM bana sakatA / yaha ThIka hai ki jise bANa lagA hai, use tatkAla prAthamika sahAyatA ( First aid ) ke rUpameM Avazyaka hai ki vaha pahale tIrako nikalavA le; kintu itane meM hI usake karttavyakI samApti nahIM ho jaatii| vaidyako yaha avazya dekhanA hogA ki vaha tIra kisa viSase bujhA huA hai aura kisa vastukA banA huA hai| yaha isalie ki zarIrameM usane kitanA vikAra paidA kiyA hogA aura usa ghAvako bharane ke lie kauna-sI malahama Avazyaka hogii| phira yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki vaha tIra acAnaka laga gayA yA kisIne duzmanIse mArA hai aura aise kauna upAya ho sakate haiM, jinase Age tIra laganekA avasara na Ave / yahI kAraNa hai ki tIrakI bhI parIkSAkI jAtI hai, tIra mAranevAlekI bhI talAzakI jAtI hai aura ghAvakI gaharAI Adi bhI dekhI jAtI hai / isIliye yaha jAnanA aura samajhanA mumukSuke lie nitAnta Avazyaka hai ki Akhira mokSa hai kyA vastu ? jisakI prAptike lie maiM prApta sukhakA parityAga karake svecchAse sAdhanAke kaSTa jhelaneke lie taiyAra hoU~ ? apane svAtantrya svarUpakA bhAna kiye binA aura usake sukhada rUpakI jhA~kI pAye binA kevala paratantratA tor3aneke lie vaha utsAha aura sannaddhatA nahIM A sakatI, jisake balapara mumukSu tapasyA aura sAdhanAke ghora kaSToMko svecchAse jhelatA hai| ataH usa AdhArabhUta AtmAke mUla svarUpakA jJAna mumakSuko sarvaprathama honA hI cAhie, jo ki ba~dhA hai aura jise chUTanA hai / isIlie bhagavAn mahAvIrane baMdha (duHkha), Asrava ( duHkhake kAraNa ), mokSa ( nirodha), saMvara aura nirjarA ( nirodha-mArga ) ina pA~ca tattvoMke sAtha hI sAtha usa jIva tattvakA jJAna karanA bhI Avazyaka batAyA, jisa jIvako yaha saMsAra hotA hai aura jo bandhana kATakara mokSa pAnA cAhatA hai| baMdha do vastuoMkA hotA hai| ataH jisa ajIvake samparkase isakI vibhAvapariNati ho rahI hai aura jisameM rAga-dveSa karaneke kAraNa usakI dhArA cala rahI hai aura jina karmapudgaloMse baddha honeke kAraNa yaha jIva svasvarUpase cyuta hai usa ajIvatattvakA jJAna bhI Avazyaka hai| tAtparya yaha ki jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva mumukSu ke lie sarvaprathama jJAtavya haiN| tattvoMke do rUpa Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye tattva do-do prakArake hote haiN| eka dravyarUpa aura dUsare bhaavruup| jina mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogarUpa AtmapariNAmoMse karmapudgaloMkA AnA hotA hai, ve bhAva bhAvAsrava kahe jAte hai aura pudagaloMmeM karmatvakA A jAnA dravyAsrava hai; arthAta bhAvAsrava jIvagata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcAryaM smRti grantha paryAya hai aura dravyAsrava pudgalagata / jina kaSAyoMse karma ba~dhate haiM ve jIvagata kaSAyAdi bhAva bhAvabaMdha haiM aura pudgalakarmakA AtmAse sambandha ho jAnA dravyabandha hai / bhAvabandha jIvarUpa hai aura dravyabandha pudgalarUpa | jina kSamA Adi dharma, samiti, gupti aura cAritroMse naye karmoMkA AnA rukatA hai ve bhAva bhAvasaMvara haiM aura karmoMkA ruka jAnA dravyasaMvara / isI taraha pUrvasaMcita karmoMkA nirjaraNa jina tapa Adi bhAvoMse hotA hai ve bhAva bhAvanirjarA haiM aura karmoMkA jhar3anA dravyanirjarA hai / jina dhyAna Adi sAdhanoMse mukti prApta hotI hai| ve bhAva bhAvamokSa haiM aura karmapudgaloMkA AtmAse sambandha TUTa jAnA dravyamokSa hai / tAtparya yaha ki Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye pA~ca tattva bhAvarUpameM jIvakI paryAya haiN| aura dravyarUpameM pudgala kI / jisa bhedavijJAnase - AtmA aura parake vivekajJAnase - kaivalyakI prApti hotI hai| usa AtmA aura parameM ye sAtoM tattva samA jAte / vastutaH jisa parakI paratantratAko haTAnA hai aura jisa svako svatantra honA hai una sva aura parake jJAnameM hI tattvajJAnakI pUrNatA ho jAtI hai / isIlie saMkSepa meM muktikA mUla sAdhana 'svapara vivekajJAna' ko batAyA gayA hai / tattvoMkI anAditA bhAratIya darzanoMmeM sabane koI-na-koI padArtha anAdi mAne hI haiM / nAstika cArvAka bhI pRthvI Adi mahAbhUtoMko anAdi mAnatA hai| aise kisI kSaNakI kalpanA nahIM kI jA sakatI, jisake pahale koI anya kSaNa na rahA ho / samaya kabase prArambha huA aura kaba taka rahegA, yaha batalAnA sambhava nahIM hai / jisa prakAra kAla anAdi aura ananta hai aura usakI pUrvAvadhi nizcita nahIM kI jA sakatI, usI taraha AkAzakI bhI koI kSetragata maryAdA nahIM batAI jA sakatI - "sarvato hi anantaM tat" Adi anta sabhI orase AkAza ananta hai / AkAza aura kAlakI taraha hama pratyeka satke viSayameM yaha kaha sakate haiM ki usakA na kisI khAsa kSaNameM nUtana utpAda huA hai aura na kisI samaya usakA samUla vinAza hI hogA / "bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa ceva uppAdo / " "nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / " -bhagavadgItA 2 / 16 satkA atyanta vinAza hI hotA arthAt -- kisI asatkA sat rUpase utpAda nahIM hotA aura na kisI / jitane gine hue sat haiM, unakI saMkhyAmeM na ekakI vRddhi ho sakatI hai aura na ekakI hAni / hA~, rUpAntara pratyekakA hotA rahatA hai, yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai / isa siddhAnta ke anusAra AtmA eka svatantra sat hai aura pudgalaparamANu bhI svatantra sat / anAdikAlase yaha AtmA pudgalase usI taraha sambaddha milatA hai jaise ki khAnise nikAlA gayA sonA mailase saMyukta milatA hai / AtmAko anAdibaddha mAnanekA kAraNa - paMcAstikAya gA0 15 Aja AtmA sthUla zarIra aura sUkSma karmazarIrase baddha milatA hai / isakA jJAna saMvedana, sukha, duHkha aura yahA~ taka ki jIvana-zakti bhI zarIrAdhIna hai| zarIra meM vikAra honese jJAnataMtuoMmeM kSINatA A jAtI hai aura smRtibhraMza tathA pAgalapana Adi dekhe jAte haiM / saMsArI AtmA zarIrabaddha hokara hI apanI gatividhi karatA hai / yadi AtmA zuddha hotA to zarIrasambandhakA koI kAraNa nahIM thA / zarIrasambandha yA punarjanmake kAraNa haiM - rAga, dveSa, moha aura kaSAyAdibhAva / zuddha AtmAmeM ye vibhAva pariNAma ho hI nahIM sakate / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 263 cUMki Aja ye vibhAva aura unakA phala -- zarIrasambandha pratyakSase anubhavameM A rahA hai, ataH mAnanA hogA ki Aja taka inakI azuddha paramparA hI calI AI hai| bhAratIya darzanoM meM yahI eka aisA prazna hai, jisakA uttara vidhimukhase nahIM diyA jA sakatA / brahma meM avidyA kava utpanna huI ? prakRti aura puruSakA saMyoga kaba huA ? AtmAse zarIrasambandha kaba huA ? ina saba praznoMkA eka mAtra uttara hai- 'anAdi' se / kisI bhI darzanane aise samayakI kalpanA nahIM kI hai jisa samaya samagra bhAvase ye samasta saMyoga naSTa hoMge aura saMsAra samApta ho jAyagA / vyaktizaH amuka AtmAoMse pudgala saMsagaM yA prakRtisaMsargakA vaha rUpa samApta ho jAtA hai, jisake kAraNa use saMsaraNa karanA par3atA hai / isa praznakA dUsarA uttara isa prakAra diyA jA sakatA hai ki yadi ye zuddha hote to inakA saMyoga hI nahIM ho sakatA thaa| zuddha honeke bAda koI aisA hetu nahIM raha jAtA jo prakRtisaMsarga, pudgalasambandha yA avidyotpatti hone de| isIke anusAra yadi AtmA zuddha hotA to koI kAraNa usake azuddha hone kA yA zarIrasambandhakA nahIM thA jaba ye do svatantrasattAka dravya haiM taba unakA saMyoga cAhe yaha jitanA hI purAnA kyoM na ho; naSTa kiyA jA sakatA hai aura donoMko pRthak-pRthak kiyA jA sakatA hai| udAharaNArtha- sadAnase sarvaprathama nikAle gaye soneme kITa Adi maila kitanA hI purAnA yA asaMkhya kAlase lagA huA kyoM na ho, zodhaka prayogoMse avazya pRthak kiyA jA sakatA hai aura suvarNa apane zuddha rUpameM lAyA jA sakatA hai| taba yaha nizcaya ho jAtA hai ki sonekA zuddha rUpa yaha hai tathA maila yaha hai| sArAMza yaha ki jIva aura pudgalakA baMdha anAdise hai aura vaha bandha jIvake apane rAga-dveSa Adi bhAvoMke kAraNa uttarottara bar3hatA jAtA hai| jaba ye rAgAdibhAva kSINa hote haiM, taba vaha baMdha AtmAmeM naye vibhAva utpanna nahIM kara sakatA aura dhIre-dhIre yA eka jhaTake meM hI samApta ho sakatA hai| cUMki yaha bandha do svatantra dravyoMkA hai, ataH TUTa sakatA hai yA usa avasthAmeM to avazya pahu~ca sakatA hai jaba sAdhAraNa saMyoga banA rahanepara bhI AtmA usase nissaMga aura nirlepa bana jAtA hai / hai Aja isa azuddha AtmAkI dazA ardhabhautika jaisI ho rahI hai| dekhane AdikI zakti rahanepara bhI vaha zakti jaisI-kI-taisI raha jAtI vicArazakti honepara bhI yadi mastiSka ThIka nahIM hai to vicAra aura pakSAghAta ho jAya to zarIra dekhane meM vaisA hI mAlUma hotA hai para saba azuddha AtmAkI dazA aura isakA sArA vikAsa bahuta kucha pudgalake dIjie, jIbhake amuka-amuka hissoM meM amuka-amuka rasoMke cakhanekI nimittatA Adhe hissemeM lakavA mAra jAya to zeSa hissese kucha rasoMkA jJAna ho pAtA hai, jJAna, darzana, sukha, rAga, dveSa, kalAvijJAna Adi sabhI bhAva bahuta kucha isI jIvanaparyAyake adhIna haiM / indriyA~ yadi na hoM to sunane aura aura dekhanA aura sunanA nahIM hotA / cintana nahIM kiye jA skte| yadi zUnya ho jAtA hai / niSkarSa yaha ki adhIna ho rahA hai| aura to jAne dekhI jAtI hai yadi jIbhake kuchakA nahIM / isa jIvana ke / eka manuSya jIvana bhara apane jJAnakA upayoga vijJAna yA dharmake adhyayanameM lagAtA hai, javAnI meM usake mastiSka meM bhautika upAdAna acche aura pracura mAtrAmeM the, to usake tantu caitanyako jagAye rakhate the / bur3hApA Anepara jaba usakA mastiSka zithila par3a jAtA hai to vicArazakti lupta hone lagatI hai aura smaraNa manya paha jAtA hai| vahI vyakti apanI javAnImeM likhe gae lekhako yadi bur3hApemeM par3atA hai to use svayaM Azcarya hotA hai / kabhI-kabhI to use yaha vizvAsa hI nahIM hotA ki yaha usIne likhA hogA / mastiSkakI yadi koI granthi bigar3a jAtI hai to manuSya pAgala ho jAtA hai| dimAgakA yadi koI purajA kasa gayA, DhIlA ho gayA / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha to unmAda, sandeha, vikSepa aura udvega Adi aneka prakArakI dhArAe~ jIvanako hI badala detI haiN| mastiSkake vibhinna bhAgoMmeM vibhinna prakArake cetanabhAvoMko jAgRta karaneke vizeSa upAdAna rahate haiN| mujhe eka aise yogIkA anubhava hai jise zarIrake nazoMkA viziSTa jJAna thaa| vaha mastiSkakI kisI khAsa nasako dabAtA thA to manuSyako hiMsA aura krodhake bhAva utpanna ho jAte the| dUsare hI kSaNa kisI anya nasake dabAte hI dayA aura karuNAke bhAva jAgRta hote the aura vaha vyakti rone lagatA thA, tIsarI nasake dabAte hI lobhakA tIvra udaya hotA thA aura yaha icchA hotI thI ki corI kara leN| ina saba ghaTanAoMse hama eka isa nizcita pariNAmapara to paha~ca hI sakate haiM ki hamArI sArI paryAyazaktiyA~, jinameM jJAna, darzana, sukha, dhairya, rAga, dveSa aura kaSAya Adi zAmila haiM, isa zarIraparyAyake nimittase vikasita hotI haiM / zarIrake naSTa hote hI samasta jIvana bharameM upArjita jJAnAdi paryAyazaktiyA~ prAyaH bahuta kucha naSTa ho jAtI haiN| paraloka taka inake kucha sUkSma saMskAra ho jAte haiM / vyavahArase jIva mUrtika bhI hai jainadarzanameM vyavahArase jIvako mUrtika mAnanekA artha hai ki anAdise yaha jIva zarIrasambaddha hI milatA AyA hai / sthUla zarIra chor3anepara bhI sUkSma karmazarIra sadA isake sAtha rahatA hai| isI sUkSma karmazarIrake nAzako hI mukti kahate haiM / cArvAkakA dehAtmavAda dehake sAtha hI AtmAkI samApti mAnatA hai jaba ki jainake dehaparimANa-AtmavAdameM AtmAkI svatantra sattA hokara bhI usakA vikAsa azuddha dazAmeM dehAzrita yAnI dehanimittika mAnA gayA hai| AtmAkI dazA AjakA vijJAna hameM batAtA hai ki jIva jo bhI vicAra karatA hai usakI Ter3hI-sIdhI; aura uthalIgaharI rekhAyeM mastiSkameM bhare hue makkhana jaise zveta padArtha meM khiMcatI jAtI hai, aura unhIMke anusAra smRti tathA vAsanAe~ udbuddha hotI haiN| jaise agnise tape hue loheke goleko pAnImeM chor3anepara vaha golA jalake bahutase paramANuoMko apane bhItara sokha letA hai aura bhApa banAkara kucha paramANuoMko bAhara nikaaltaa| jaba taka vaha garma rahatA hai, pAnI meM uthala-puthala paidA karatA hai| kucha paramANuoMko letA hai, kuchako nikAlatA hai, kuchako bhApha banAtA, yAno eka ajIva hI paristhiti Asa-pAsake vAtAvaraNameM upasthita kara detA hai| usI taraha jaba yaha AtmA rAga-dveSa Adise uttapta hotA hai| taba zarIrameM eka adbhuta halana-calana utpanna karatA hai / krodha Ate hI A~kheM lAla ho jAtI hai, khUnakI gati bar3ha jAtI hai, muMha sUkhane lagatA hai, aura nathane phar3akane lagate haiN| jaba kAmavAsanA jAgRta hotI hai to sAre zarIrameM eka vizeSa prakArakA manthana zurU hotA hai, aura jaba taka vaha kaSAya yA vAsanA zAnta nahIM ho letI; taba taka yaha cahala-pahala aura manthana Adi nahIM rukatA / AtmAke vicAroMke anusAra pudgaladravyoMmeM bhI pariNamana hotA hai aura una vicAroMke uttejaka pudgala AtmAke vAsanAmaya sUkSma kamazarIrameM zAmila hote jAte hai| jaba-jaba una karmapadagaloMpara dabAva par3atA hai taba-taba ve phira rAgAdi bhAvoMko jagAte haiN| phira naye kamapudgala Ate haiM aura una karmapadagaloMke paripAkake anusAra natana rAgAdi bhAvoMkI sRSTi hotI hai| isa taraha rAgAdi bhAva aura karmapadgaloMke sambandhakA cakra taba taka barAbara cAla rahatA hai, jaba taka ki apane viveka aura cAritrase rAgAdi bhAvoMko naSTa nahIM kara diyA jAtA / sArAMza yaha ki jIvakI ye rAga-dveSAdi vAsanAe~ aura pudgalakarmabandhakI dhArA bIja-vRkSasantatikI taraha anAdise cAlU hai / pUrva saMcita karmake udayase isa samaya rAga, dveSa Adi utpanna hote haiM aura tatkAlameM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 265 jo jIvakI Asakti yA lagana hotI hai, vahI nUtana karmabandha karAtI hai| yaha AzaMkA karanA ki 'jaba pUrvakarmase rAgAdi aura rAgAdise naye karmakA bandha hotA hai taba isa cakrakA uccheda kaise ho sakatA hai ?' ucita nahIM hai; kAraNa yaha hai ki kevala pUrvakarmake phalakA bhoganA hI naye karmakA bandhaka nahIM hotA, kintu usa bhogakAla meM jo natana rAgAdi bhAva utpanna hote haiM, unase bandha hotA hai / yahI kAraNa hai ki samyagdRSTike pUrvakarmake bhoga natana rAgAdibhAvoMko nahIM karanekI vajahase nirjarAke kAraNa hote haiM jabaki mithyAdRSTi nUtana rAgAdise baMgha hI baMdha karatA hai / samyagdRSTi pUrvakarmake udayase honevAle rAgAdibhAvoMko apane vivekase zAnta karatA hai aura unameM naI Asakti nahIM hone detA / yahI kAraNa hai ki usake purAne karma apanA phala dekara jhar3a jAte haiM aura kisI naye karmakA unakI jagaha bandha nahIM hotaa| ataH samyagdRSTi to hara taraphase halakA ho calatA hai; jaba ki mithyAdRSTi nita nayI vAsanA aura Asaktike kAraNa tejIse karmabandhanoMmeM jakar3atA jAtA hai| jisa prakAra hamAre bhautika mastiSkapara anubhavoMkI sIdhI, Ter3hI, gaharI, uthalI Adi asaMkhya rekhAe~ par3atI rahatI hai, jaba eka prabala rekhA AtI hai to vaha pahalekI nirbala rekhAko sAphakara usa jagaha apanA gaharA prabhAva kAyama kara detI hai| yAnI yadi vaha rekhA sajAtIya saMskArakI hai to use aura gaharA kara detI hai aura yadi vijAtIya saMskArakI hai to use poMcha detI hai / antame kucha hI anubhava-rekhAe~ apanA gaharA yA uthalA astitva kAyama rakhatI haiN| isI taraha Aja jo rAgadveSAdijanya saMskAra utpanna hote haiM aura karmabandhana karate haiM; ve dUsare hI kSaNa zIla, vrata aura saMyama AdikI pavitra bhAvanAoMse dhula jAte haiM yA kSINa ho jAte haiN| yadi dUsare hI kSaNa anya rAgAdibhAvoMkA nimitta milatA hai, to prathamabaddha pudgaloMmeM aura bhI kAle pudgaloMkA saMyoga tIvratAse hotA jAtA hai / isa taraha jIvanake antameM karmoMkA bandha, nirjarA, apakarSaNa ( ghaTatI), utkarSaNa ( bar3hatI ), saMkramaNa ( eka dUsareke rUpa meM badalanA) Adi hote-hote jo rokar3a bAkI rahatI hai vahI sUkSma karma-zarIrake rUpameM paraloka taka jAtI hai| jaise teja agnipara ubalatI huI baTaloImeM dAla, cAvala, zAka Adi jo bhI DAlA jAtA hai usakI Upara-nIce agala-bagalameM uphAna lekara antameM eka khicar3I-sI bana jAtI hai, usI taraha pratikSaNa ba~dhanevAle acche yA bure karmoMmeM, zubhabhAvoMse zabhakarmoMmeM rasa-prakarSa aura sthitivRddhi hokara azabha karmoM meM rasahInatA aura sthiticcheda ho jAtA hai| antameM eka pAkayogya skandha baca rahatA hai, jisake kramika udayase rAgAdi bhAva aura sUkhAdi utpanna hote haiN| athavA jaise peTameM jaTharAgnise AhArakA mala, matra, sveda Adike rUpase kucha bhAga bAhara nikala jAtA hai, kucha vahIM hajama hokara raktAdi rUpase pariNata hotA hai aura Age jAkara vIryAdirUpa bana jAtA hai| bIcameM caraNa-caTanI Adike saMyogase usakI laghupAka, doghaMpAka Adi avasthAe~ bhI hotI haiM, para antameM honevAle paripAkake anusAra hI bhojanako supaca yA duSpaca kahA jAtA hai, usI taraha karmakA bhI pratisamaya honevAle acche aura bure bhAvoMke anusAra tIvratama, tIvratara, tIvra, manda, madhyama, mRdutara aura mRdutama Adi rUpase parivartana barAbara hotA rahatA hai aura antameM jo sthiti hotA hai, usake anusAra una karmoMko zubha yA azubha kahA jAtA hai| yaha bhautika jagat pudgala aura AtmA donoMse prabhAvita hotA hai / jaba karmakA eka bhautika piNDa, jo viziSTa zaktikA srota hai, AtmAse sambaddha hotA hai, to usakI sUkSma aura tIvrazaktike anusAra bAhya 4-34 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha padArtha bhI prabhAvita hote haiM aura prAptasAmagrIke anusAra usa saMcita karmakA tIvra, manda aura madhyama Adi phala milatA hai| isa taraha yaha karmacakra anAdikAlase cala rahA hai aura taba taka cAla rahegA jaba taka ki bandhakAraka mUlarAgAdivAsanAoMkA nAza nahIM kara diyA jaataa| bAhya padArthoMke-nokarmoMke samavadhAnake anusAra karmoMkA yathAsambhava pradezodaya yA phalodaya rUpase paripAka hotA rahatA hai| udayakAlameM honevAle tIvra, madhyama aura manda zubhAzubha bhAvoMke anusAra Age udayameM AnevAle karmoMke rasadAnameM bhI antara par3a jAtA hai / tAtparya yaha ki karmokA phala denA, anya rUpameM denA yA na denA, bahuta kucha hamAre puruSArthake Upara nirbhara karatA hai| isa taraha jaina darzana meM yaha AtmA anAdise azuddha mAnA gayA hai aura prayogase yaha zuddha ho sakatA hai| eka bAra zuddha honeke bAda phira azaddha honekA koI kAraNa nahIM raha jAtA / AtmAke pradezoMmeM saMkoca aura vistAra bhI karmake nimittase hI hotA hai| ataH karmanimittake haTa jAnepara AtmA apane antima AkArameM raha jAtA hai aura UdhvaMlokake agra bhAgameM sthira ho apane caitanyameM pratiSThita ho jAtA hai| ataH bha0 mahAvIrane bandha-mokSa aura usake kAraNabhUta tattvoMke sivAya usa AtmAkA jJAna bhI Avazyaka batAyA jise zuddha honA hai aura jo vartamAna meM azuddha ho rahA hai / AtmAkI azuddha dazA svarUpapracyutirUpa hai| cUMki yaha dazA svasvarUpako bhUlakara parapadArthoM meM mamakAra aura ahaGkAra karaneke kAraNa huI hai, ataH isa azuddha dazAkA anta bhI svarUpake jJAnase hI ho sakatA hai / isa AtmAko yaha tattvajJAna hotA hai ki merA svarUpa to ananta caitanya, vItarAga, nirmoha, niSkaSAya, zAnta, nizcala, apramatta aura jJAnarUpa hai| isa svarUpako bhulAkara parapadArthoM meM mamakAra aura zarIrako apanA mAnaneke kAraNa, rAga, dveSa, moha, kaSAya, pramAda aura mithyAtva Adi vikArarUpa merI dazA ho gayI hai| ina kaSAyoMko jvAlAse merA svarUpa samala aura yogake kAraNa caJcala ho gayA hai / yadi parapadArthoMse mamakAra aura rAgAdi bhAvoMse ahaGkAra haTa jAya tathA Atmaparaviveka ho jAya to yaha azuddha dazA aura ye rAgAdi vAsanAe~ apane Apa kSINa ho jaaygii| isa tattvajJAnase AtmA vikAroMko kSINa karatA huA nirvikAra caitanyarUpa ho jAtA hai / isI zuddhiko mokSa kahate haiM / yaha mokSa jaba taka zuddha AtmasvarUpakA bodha na ho, taba taka kaise ho sakatA hai ? AtmadRSTi hI samyagdRSTi buddha ke tattvajJAnakA prArambha duHkhase hotA hai aura usakI samApti hotI hai duHkhnivRttimeN| ve samajhate haiM ki AtmA arthAta upaniSadvAdiyoMkA nitya AtmA aura nitya AtmAmeM svabuddhi aura dUsare padArthoM meM parabuddhi hone lagatI hai| svapara vibhAgase rAga-dveSase yaha saMsAra bana jAtA hai| ataH samasta anarthoMkI jaDa AtmadRSTi hai / ve isa ora dhyAna nahIM dete ki AtmAkI nityatA aura anityatA rAga aura virAgakA kAraNa nahIM hai / rAga aura virAga to svarUpake ajJAna aura svarUpake samyagjJAnase hote haiM / rAgakA kAraNa hai parapadArthoM meM mamakAra karanA / jaba isa AtmAko samajhAyA jAtA hai ki murkha, terA svarUpa to nirvikAra, akhaNDa caitanya hai, terA ina strI-putrAdi tathA zarIrameM mamatva karanA vibhAva hai, svabhAva nahIM, taba yaha sahaja hI apane nirvikAra svabhAvakI ora dRSTi DAlane lagatA hai aura isI vivekadRSTi yA samyagdarzanase parapadArthose rAgadveSa haTa kara svarUpa meM lIna hone lagatA hai| isIke kAraNa Asrava rukate haiM aura citta nirAsrava hone lagatA hai / isa pratikSaNa parivartanazIla ananta dravyamaya lokameM maiM eka AtmA hU~, merA kisI dUsare AtmA yA pudgaladravyoMse koI sambandha nahIM hai| maiM apane caitanyakA svAmI hU~ / mAtra caitanyarUpa huuN| yaha zarIra ananta pudgalaparamANuoMkA eka piNDa hai| isakA maiM svAmI nahIM huuN| yaha saba para dravya haiM / parapadArthoM meM iSTAniSTa buddhi karanA hI saMsAra hai / Ajataka maiMne parapadArthoMko apane anukUla pariNamana karAnekI anadhikAra ceSTA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 267 hI kI hai / maiMne yaha bhI anadhikAra ceSTA kI hai ki saMsArake adhika-se-adhika padArtha mere adhIna hoM, jaisA maiM cAhU~, vaisA ve pariNamana kareM / unako vRtti mere anukUla ho| para markha, tU to eka vyakti hai| tU to kevala apane pariNamanapara arthAt apane vicAroM aura kriyApara hI adhikAra rakha sakatA hai| parapadArthopara terA vAstavika adhikAra kyA hai ? terI yaha anadhikAra ceSTA hI rAga aura dveSako utpanna karatI hai| tU cAhatA hai ki zarIra, strI, putra, parijana Adi saba tere izArepara cleN| saMsArake samasta padArtha tere adhIna hoM, tU trailokyako apane izArepara nacAnevAlA ekamAtra Izvara bana jAya / yaha saba terI niradhikAra ceSTAe~ haiM / tU jisa taraha saMsArake adhikatama padArthoM ko apane anukUla pariNamana karAke apane adhIna karanA cAhatA hai usI taraha tere jaise ananta mar3ha cetana bhI yahI durvAsanA liye hue haiM aura dUsare dravyoMko apane adhIna karanA cAhate haiN| isI chInA-jhapaTImeM saMgharSa hotA hai, hiMsA hotI hai, rAga-dveSa hote haiM aura hotA hai antataH duHkha hI duHkh| sukha aura duHkhakI sthUla paribhASA yaha hai ki 'jo cAhe so hove, ise kahate haiM sukha aura cAhe kucha aura hove kucha yA jo cAhe vaha na hove ise kahate haiM duHkha / ' manuSyakI cAha sadA yahI rahatI hai ki mujhe sadA iSTakA saMyoga rahe aura aniSTakA saMyoga na ho / samasta bhautika jagata aura anya cetana mere anukUla pariNati karate raheM, zarIra nIroga ho, mRtyu na ho, dhanadhAnya hoM, prakRti anukUla rahe Adi na jAne kitane prakArakI cAha isa zekhacillI mAnavako hotI rahatI hai| buddhane jisa duHkhako sarvAnubhUta batAyA hai, vaha saba abhAvakRta hI to hai| mahAvIrane isa tRSNAkA kAraNa batAyA hai 'svarUpako maryAdAkA ajJAna', yadi manuSyako yaha patA ho ki-'jinakI maiM cAha karatA hU~, aura jinakI tRSNA karatA hU~, ve padArtha mere nahIM haiM, maiM toM eka cinmAtra hU~ to use anucita tRSNA hI utpanna na hogii| sArAMza yaha ki duHkhakA kAraNa tRSNA hai, aura tRSNAkI udbhati svAdhikAra evaM svarUpake ajJAna yA mithyAjJAnake kAraNa hotI hai, parapadArthoMko apanA mAnaneke kAraNa hotI hai| ataH usakA uccheda bhI svasvarUpake samyagjJAna yAnI svaparavivekase hI ho sakatA hai| isa mAnavane apane svarUpa aura adhikArakI sImAko na jAnakara sadA mithyAjJAna kiyA hai aura parapadArthoke nimittase jagata meM aneka kalpita U~ca-nIca bhAvoMkI sRSTi kara mithyA ahaMkArakA poSaNa kiyA hai| zarIrAzrita yA jIvikAzrita brAhmaNa, kSatriyAdi vargoM ko lekara U~ca-nIca vyavahArakI bhedaka bhitti khar3I kara, mAnavako mAnavase itanA judA kara diyA, jo eka uccAbhimAnI mAMsapiNDa dusarekI chAyAse yA dUsareko chanese apaneko apavitra mAnane lgaa| bAhya parapadArthoke saMgrahI aura parigrahIko mahattva dekara isane tRSNAkI pUjA kii| jagatameM jitane saMgharSa aura hiMsAe~ huI haiM ve saba parapadArthoM ko chonA-jhapaTIke kAraNa huI haiN| ataH jaba taka mumukSu apane vAstavika svarUpako tathA tRSNAke mUla kAraNa 'parameM Atmabuddhi'ko nahIM samajha letA taba taka duHkha-nivRttikI samucita bhUmikA hI taiyAra nahIM ho sakatI / baddhane saMkSepameM pA~ca skandhoMko duHkha kahA hai| para mahAvIrane usake bhItarI tattvajJAnako bhI btaayaa| cUMki ye skandha AtmasvarUpa nahIM haiM, ataH inakA saMsarga hI aneka rAgAdibhAvoMkA sarjaka hai aura duHkhasvarUpa hai / nirAkula sukhakA upAya AtmamAtraniSThA aura parapadArthose mamatvakA haTAnA hI hai| isake lie AtmAkI yathArthadRSTi hI Avazyaka hai| AtmadarzanakA yaha rUpa parapadArthoM meM dveSa karanA nahIM sikhAtA, kintu yaha batAtA hai ki inameM jo tumhArI yaha tRSNA phaila rahI hai, vaha anadhikAra ceSTA hai| vAstavika adhikAra to tamhArA mAtra apane vicAra apane vyavahArapara hI hai| ataH AtmAke vAstavika svarUpakA parijJAna hA binA duHkhanivRtti yA muktikI sambhAvanA hI nahIM kI jA sakatI hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha nairAtmyavAdakI asAratA ataH A0 dharmakIrtikI yaha AzaMkA bhI nirmUla hai ki " Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAt parigrahadveSau / anayoH saMpratibaddhA: garve doSA prajAyante || " -pramANavA0 1221 arthAt - AtmAko 'sva' mAnanese dUsaroMko 'para' mAnanA hogaa| sva aura para vibhAga hote hI svakA parigraha aura parase dveSa hogA / parigraha aura dveSa honese rAgadveSamUlaka saikar3oM anya doSa utpanna hote haiM / yahA~ taka to ThIka hai ki koI vyakti AtmAko sva mAnanese Atmetarakopara mAnegA / para svaparavibhAgase parigraha aura dveSa kaise hoMge ? AtmasvarUpakA parigraha kaisA ? parigraha to zarIra Adi parapadArthoMkA aura usake sukhasAnoMkA hotA hai, jinheM AtmadarzI vyakti chor3egA hI, grahaNa nahIM karegA / use to jaise strI Adi sukha-sAdhana 'para' haiM vaise zarora bhI / rAga aura dveSa bhI zarIrAdike sukha-sAdhanoM aura asAdhanoMmeM hote haiM, so AtmadarzIko kyoM hoMge ? ulaTe AtmadraSTA zarIrAdinimittaka rAgadveSa Adi dvandvoMke tyAgakA hI sthira prayatna kregaa| hA~, jimane zaroraskandhako hI AtmA mAnA hai use avazya Atmadarzanase zarIradarzana prApta hogA aura zarIrake iSTAniSTanimittaka padArthoM meM parigraha aura dveSa ho sakate haiM, kintu jo zarIrako bhI 'para' hI mAna rahA hai tathA duHkhakA kAraNa samajha rahA hai vaha kyoM usameM tathA usake iSTAniSTa sAdhanoM meM rAgadveSa karegA ? ataH zarIrAdise bhinna AtmasvarUpakA parijJAna hI rAgadveSakI jar3ako kATa sakatA hai aura vItarAgatAko prApta karA sakatA hai / ataH dharmakIrtikA Atmadarzana kI burAiyoMkA yaha varNana bhI nitAnta bhramapUrNa hai-- "thaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute // guNadarzI parituSyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte / tenAtmAbhinivezo yAvat tAvat sa saMsAre // " - pramANavArtika 1 / 219-20 arthAt - jo AtmAko dekhatA hai, use yaha merA AtmA hai aisA nitya sneha hotA hai| snehase AtmasukhameM tRSNA hotI hai / tRSNAse AtmA ke anya doSoMpara dRSTi nahIM jAtI, guNa-hI-guNa dikhAI dete haiM / AtmasukhameM guNa dekhanese usake sAdhanoMmeM mamakAra utpanna hotA hai, unheM vaha grahaNa karatA hai| isa taraha jaba taka AtmAkA abhiniveza hai taba taka saMsAra hI hai / kyoMki AtmadarzI vyakti jahA~ apane AtmasvarUpako upAdeya samajhatA hai vahA~ yaha bhI samajhatA hai ki zarIrAdi parapadArtha AtmAke hitakAraka nahIM haiM / inameM rAgadveSa karanA hI AtmAko baMdha meM DAlanevAlA hai / AtmA svarUpabhUta sukhake lie kisI anya sAdhanake grahaNakI AvazyakatA nahIM kintu jina zarIrAdi parapadArthoM meM mithyAbuddhi kara rakhI hai| usa mithyAbuddhikA ho chor3anA aura AtmaguNakA darzana, AtmamAtrameM lInatAkA kAraNa hogA na ki bandhanakAraka parapadArthoM ke grahaNakA / zarIrAdi parapadArthoM meM honevAlA AtmAbhiniveza avazya rAgAdikA sarjaka hotA hai, kintu zarIrAdise bhinna Atma-tattvakA darzana zarIrAdimeM rAgAdi kyoM utpanna karegA ? paJcaskandha rUpa AtmA nahIM : yaha to dharmakIrti tathA unake anuyAyiyoM kA Atmatattva atryAkRta honekA kAraNa dRSTivyAmoha hI hai; jo ve usakA mAtra zarIraskandha ho svarUpa mAna rahe haiM aura AtmadRSTiko mithyAdRSTi kaha rahe haiM / eka Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 269 ora ve pRthivyAdi mahAbhUtoMse AtmAkI utpattikA khaNDana bhI karate haiM aura dUsarI ora rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ina pA~ca skandhoMse bhinna kisI AtmAko mAnanA bhI nahIM cAhate / inameM vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna ye cAra skandha cetanAtmaka ho sakate haiM para rUpaskandhako cetana kahanA cArvAkake bhUtAtmavAda se koI vizeSatA nahIM rakhatA hai / jaba buddha svayaM AtmAko avyAkRta koTimeM DAla gae haiM to unake ziSyoMkA dArzanika kSetrameM bhI AtmAke viSayameM parasparavirodhI do vicAroMmeM dolita rahanA koI Azcarya kI bAta nahIM hai / Aja mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana buddhake ina vicAroMko 'abhautika anAtmavAda jaise ubhaya pratiSedhaka' nAmase pukArate haiM / ve yaha nahIM batA sakate ki Akhira AtmAkA svarUpa hai kyA ? kyA vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna skandha bhI rUpaskandhakI taraha svataMtra sat haiM ? kyA AtmAkI rUpaskandhakI taraha svataMtra sattA hai ? aura yadi nirvANameM cittasaMtati niruddha ho jAto to cArvAkake eka janma taka sImita dehAtmavAdase isa aneka janma-sImita para nirvANa meM vinaSTa honevAle abhautika anAtmavAdameM kyA maulika vizeSatA raha jAtI hai ? antameM to usakA nirodha ho hI jAtA hai / mahAvIra isa asaMgatike jAlameM na to svayaM par3e aura na ziSyoM ko hI unane isameM DAlA / yahI kAraNa hai jo unhoMne AtmAkA samagrabhAva se nirUpaNa kiyA hai aura use svatantra dravya mAnA hai / jaisA ki pahale likhA jA cukA hai ki dharmakA lakSaNa hai svabhAvameM sthira honA / AtmAkA apane zuddha AtmasvarUpameM lIna honA hI dharma hai aura isakI nirmala aura nizcala zuddha pariNati hI mokSa hai / yaha mokSa AtmatattvakI jijJAsA ke binA ho hI nahIM sakatA / parataMtratAke bandhanako tor3anA svAtaMtrya sukhake lie hotA hai / koI vaidya rogIse yaha kahe ki 'tumheM isase kyA matalaba ki Age kyA hogA, davA khAye jAo; to rogI tatkAla vaidya para vizvAsa karake davA bhale hI khAtA jAya, parantu AyurvedakI kakSAmeM vidyArthiyoMkI jijJAsAkA samAdhAna itane mAtrase nahIM kiyA jA sakatA / rogakI pahacAna bhI svAsthya ke svarUpako jAne binA nahIM ho sktii| jina janmarogiyoMko svAsthyake svarUpakI jhA~kI hI nahIM milI ve to usa rogako roga hI nahIM mAnate aura na usakI nivRttikI ceSTA hI karate haiM / ataH hara taraha mumukSuke lie AtmatattvakA samagra jJAna Avazyaka hai / AtmA ke tIna prakAra AtmA tIna prakArake haiM-- bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / jo zarIra Adi parapadArthoM ko apanA rUpa mAnakara unakI hI priyabhogasAmagrI meM Asakta haiM ve bahirmukha jIva bahirAtmA haiM / jinheM svaparaviveka yA bhedavijJAna utpanna ho gayA hai, jinakI zarIra Adi bAhyapadArthoMse AtmadRSTi haTa gaI hai ve samyagdRSTi antarAtmA haiN| jo samasta karmamala - kalaMkoMse rahita hokara zuddha cinmAtra svarUpameM magna haiM ve paramAtmA haiM / yahI saMsArI AtmA apane svarUpakA yathArtha parijJAnakara antardRSTi ho kramazaH paramAtmA bana jAtA hai / ataH AtmadharmakI prApti yA bandhana - mukti ke liye AtmatattvakA parijJAna nitAnta Avazyaka hai / cAritrakA AdhAra cAritra arthAt ahiMsAkI sAdhanAkA mukhya AvAra jIvatattva ke svarUpa aura usake samAna adhikArakI maryAdAkA tattvajJAna hI bana sakatA hai / jaba hama yaha jAnate aura mAnate haiM ki jagat meM vartamAna sabhI AtmAe~ akhaMDa aura mUlataH eka-eka svatantra samAnazakti vAle dravya haiM / jisa prakAra hameM apanI hiMsA rucikara nahIM hai, hama usase vikala hote haiM aura apane jIvanako priya samajhate haiM, sukha cAhate haiM, duHkhase ghabar3Ate haiM usI taraha anya AtmAe~ bhI yahI cAhatI haiM / yahI hamArI AtmA anAdikAlase sUkSma nigoda, vRkSa, vanaspati, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kor3A, makor3A, pazu, pakSI Adi aneka zarIroMko dhAraNa karatI hai aura na jAne ise kauna-kauna zarIra dhAraNa karanA par3eMge / manuSyoMmeM jinheM hama nIca, achuna Adi kahakara duradurAte haiM aura apanI svArthapUrNa sAmAjika, rAjanaitika aura Arthika vyavasthAoM aura bandhanoMse una samAnAdhikArI manuSyoMke adhikAroMkA nirdalana karake unake vikAsako rokate haiM, una nIca aura achanoMmeM bhI hama utpanna hue hoNge| Aja manameM dUsaroMke prati unhIM kutsita bhAvoMko jAgrata karake usa paristhitikA nirmANa avazya hI kara rahe haiM jisase hamArI unhIM meM utpanna honekI adhika sambhAvanA hai| una sUkSma nigodase lekara manuSyoM takake hamAre sIdhe samparka meM AnevAle prANiyoMke malabhata svarUpa aura adhikArako samajhe binA hama unapara karuNA, dayA Adike bhAva hI nahIM lA sakate, aura na samAnAdhikAramalaka parama ahiMsAke bhAva hI jAgrata kara sakate haiN| cittameM jaba una samasta prANiyoMmeM AtmaupamyakI puNya bhAvanA lahara mAratI hai tabhI hamArA pratyeka ucchvAsa unakI maMgalakAmanAse bharA huA nikalatA hai aura isa pavitra dharmako nahIM samajhanevAle saMgharSazIla hiMsakoMke zoSaNa aura nirdalanase pisatI huI AtmAke uddhArakI chaTapaTAhaTa utpanna ho sakatI hai / isa tattvajJAnakI suvAsase hI hamArI pariNati parapadArthoke saMgraha aura parigrahakI duSpravRttise haTakara lokakalyANa aura jIvasevA kI ora jhukatI hai / ataH ahiMsAkI sarvabhUtamaitrIkI utkRSTa sAdhanAke lie sarvabhUtoMke svarUpa aura adhikArakA jJAna to pahale cAhiye hI / na kevala jJAna hI, kintu cAhiye usake prati dRr3ha niSThA / isI sarvAtmasamatvakI malajyoti mahAvIra bananevAle kSatriya rAjakumAra vardhamAnake manameM jagI thI aura tabhI ve prAptarAjavibhUtiko bandhana mAnakara bAhara-bhItarakI sabhI gA~The kholakara paramanirgrantha bane aura jagata meM mAnavatAko varNabhedako cakkImeM pIsanevAle tathokta uccAbhimAniyoMko jhakajhorakara eka bAra rukakara socanekA zItala vAtAvaraNa upasthita kara ske| unane apane tyAga aura tapasyAke sAdhaka jIvanase mahattAkA mApadaNDa hI badala diyA aura una samasta trAsita, zoSita, abhidrAvita aura pIr3ita manuSyatanadhAriyoMko Atmavat samajha dharmake kSetrameM samAnarUpase avasara denevAle samavasaraNakI racanA kI / tAtparya yaha ki ahiMsAkI vividha prakArakI sAdhanAoMke lie AtmAke svarUpa aura usake mala adhikAra-maryAdAkA jJAna utanA hI Avazyaka hai jitanA ki parapadArthoMse viveka prApta karane ke lie 'para' pudgalakA jJAna / binA ina donoMkA vAstavika jJAna hue samyagdarzanakI vaha amarajyoti nahIM jala sakatI, jisake prakAzameM mAnavatA musakurAtI hai aura sarvAtmasamatAkA udaya hotA hai / isa AtmasamAnAdhikArakA jJAna aura usako jIvana meM utAranekI dRr3ha niSThA hI sarvodayakI bhUmikA ho sakatI hai / ataH vaiyaktika duHkhakI nivRtti tathA jagata meM zAnti sthApita karane ke lie jina vyaktiyoMse nA hai una vyaktiyoM ke svarUpa aura adhikArakI sImAko hameM samajhanA hI hogA / hama usakI taraphase A~kha mUMdakara tAtkAlika karuNA yA dayAke A~sU bahA bhI leM, para usakA sthAyI ilAja nahIM kara sakate / ataH bhagavAn mahAvIrane bandhanamuktike liye jo 'ba~dhA hai tathA jisase ba~dhA hai' ina donoM tattvoMkA parijJAna Avazyaka btaayaa| binA isake bandhaparamparAke samaloccheda karanekA saGkalpa hI nahIM ho sakatA aura cAritrake prati utsAha hI ho sakatA hai / cAritrakI preraNA to vicAroMse hI milatI hai| 2. ajIvatattva jisa prakAra AtmatattvakA jJAna Avazyaka hai, usI prakAra jisa ajIvake sambandhase AtmA vikRta hotA hai, usameM vibhAvapariNati hotI hai usa ajIvatattvake jJAna kI bhI AvazyakatA hai| jaba taka hama isa ajIvatattvako nahIM jAneMge taba taka 'kina domeM bandha huA hai' yaha mala bAta hI ajJAta raha jAtI hai| ajIvatattvameM dharma, adharma, AkAza aura kAlakA bhale hI sAmAnyajJAna ho; kyoMki inase AtmAkA koI bhalA burA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 271 nahIM hotA, parantu pudgala dravyakA kiMcit vizeSajJAna apekSita hai / zarIra, mana, indriyA~, zvAsocchvAsa aura vacana Adi saba pudgalakA hI hai| jisameM zarIra to cetanake saMsargase cetanAyamAna ho rahA hai| jagatmeM rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle yAvat padArtha paudgalika haiM / pRthvI, jala, vAyu, agni sabhI paudgalika haiN| inameM kisImeM koI guNa prakaTa rahatA hai aura koI anubhUta / yadyapi agnimeM rasa, vAyumeM rUpa aura jalameM gandha anudadbhata hai phira bhI ye saba pudgalajAtIya hI padArtha haiN| zabda, prakAza, chAyA, andhakAra, sardI, garmI sabhI pudgala skandhoMkI avasthAe~ haiN| mumukSuke lie zarIrakI paudgalikatAkA jJAna to isalie atyanta jarUrI hai ki usake jIvanakI AsaktikA mukhya kendra vahI hai / yadyapi Aja AtmAkA 99 pratizata vikAsa aura prakAza zarIrAdhIna hai, zarIrake puoMke bigar3ate hI vartamAna jJAna-vikAsa ruka jAtA hai aura zarIrake nAza honepara vartamAna zaktiyA~ prAyaH samApta ho jAtI haiM, phira bhI AtmAkA apanA svataMtra astitva tela-battIse bhinna jyotikI taraha hai hI / zarIrakA aNu-aNu jisakI zaktise saMcAlita aura cetanAyamAna ho rahA hai vaha antaHjyoti dUsarI hI hai| yaha AtmA apane sUkSma kArmaNazarIrake anusAra vartamAna sthUla zarIrake naSTa ho jAnepara dUsare sthUla zarIrako dhAraNa karatA hai| Aja to AtmAke sAttvika, rAjasa aura tAmasa sabhI prakArake vicAra aura saMskAra kArmaNazarIra aura prApta sthUla zarIrake anusAra hI vikasita ho rahe haiM / ataH mamakSa ke lie isa zarIra-pudgalakI prakRtikA parijJAna atyanta Avazyaka hai, jisase vaha isakA upayoga AtmAke vikAsameM kara sake, hrAsameM nahA~ / yadi AhAra-vihAra uttejaka hotA hai to kitanA ho pavitra vicAra karanekA prayAsa kiyA jAya, para saphalatA nahIM mila sktii| isaliye bure saMskAra aura vicAroMkA zamana karane ke lie yA kSINa karaneke lie unake prabala nimittabhUta zarIrakI sthiti AdikA parijJAna karanA hI hogaa| jina parapadArthoMse AtmAko virakta honA hai aura jinheM 'para' samajhakara unakI chonA-jhapaTIkI dvandvadazAse Upara uThanA hai aura unake parigraha aura saMgrahameM hI jIvanakA bahubhAga nahIM naSTa karanA hai to usa parako 'para' samajhanA hI hogaa| 3. bandhatattva do padArthoM ke viziSTa sambandhako bandha kahate haiN| bandha do prakArakA hai-eka bhAvabandha aura dUsarA ndha / jina rAga-dveSa aura moha Adi vikArI bhAvoMse karmakA bandhana hotA hai una bhAvoMko bhAvabandha kahate haiM / karmapudgaloMkA AtmapradezoMse sambandha honA dravyabandha kahalAtA hai / dravyabandha AtmA aura padagalakA sambandha hai| yaha to nizcita hai ki do dravyoMkA saMyoga hI ho sakatA hai, tAdAtmya arthAta ekatva nahIM / do milakara eka dekheM, para, ekakI sattA miTakara eka zeSa nahIM raha sakatA / jaba pudgalANu parasparameM bandhako prApta hote haiM to bhI ve eka vizeSa prakArake saMyogako hI prApta karate haiN| unameM snigdhatA aura rUkSatAke kAraNa eka rAsAyanika mizraNa hotA hai, jisameM usa skandhake antargata sabhI paramANuoMkI paryAya badalatI hai aura ve aisI sthitimeM A jAte haiM ki amuka samaya taka una sabakI eka jaisI paryAya hotI rahatI hai| skandha apane meM koI svatantra dravya nahIM hai kintu vaha amuka paramANuoMkI vizeSa avasthA hI hai aura apane AdhArabhata paramANuoMke adhIna hI usakI dazA rahatI hai| pudgaloMke bandhameM yahI rAsAyanikatA hai ki usa avasthAmeM unakA svataMtra vilakSaNa pariNamana nahIM hokara prAyaH eka jaisA pariNamana hotA hai parantu AtmA aura karmapudgaloMkA aisA rAsAyanika mizraNa ho hI nahIM sakatA / yaha bAta judA hai ki karmaskandhake A jAnese AtmA ke pariNamanameM vilakSaNatA A jAtI hai aura AtmAke nimitase karmaskandhakI pariNati vilakSaNa ho jAtI hai| para itane mAtrase ina donoMke sambandhako rAsAyanikamizraNa saMjJA nahIM dI jA sakato; kyoMki jIva aura karmake Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha bandhameM donoMkI eka jaisI paryAya nahIM hotI / jIvako paryAya cetanarUpa hotI hai aura pudgalakI acetanarUpa / pudgalakA pariNamana rUpa, rasa, gandha aura sparzAdirUpase hotA hai aura jIva caitanyake vikAsarUpase / cAra bandha ___ yaha vAstavika sthiti hai ki nUtana karmapudgaloMkA purAne ba~dhe hue karmazarIrake sAtha rAsAyanika mizraNa ho jAya aura vaha natana karma usa parAne karmapadagalake sAtha ba~dhakara usI skandhameM zAmila ho jAya aura hotA bhI yahI hai| purAne karmazarIrase pratikSaNa amuka paramANu khirate haiM aura usameM kucha dUsare naye zAmila hote haiM / parantu AtmapradezoMse unakA bandha rAsAyanika hargija nahIM hai / vaha to mAtra saMyoga hai / yahI pradezabandha kahalAtA hai| pradezabandhakI vyAkhyA tattvArthasUtra ( 824 ) meM isa prakArakI hai-"nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH garvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH / " arthAt yogake kAraNa samasta AtmapradezoMpara sabhI orase sUkSma karmapudgala Akara ekakSetrAvagAhI ho jAte haiM-jisa kSetra meM Atmapradeza haiM usI kSetrameM ve pudgala Thahara jAte haiN| isIkA nAma pradezabandha hai aura dravyabandha bhI yahI hai / ataH AtmA aura karmazarIrakA ekakSetrAvagAhake sivAya anya koI rAsAyanika mizraNa nahIM ho sktaa| rAsAyanika mizraNa yadi hotA hai to prAcIna karmapudgalose hI navIna karmapudgaloMkA, AtmapradezoMse nhiiN| jIvake rAgAdibhAvoMse jo yoga arthAt AtmapradezoM meM halana-calana hotA hai usase karmake yogya pudgala khicate haiM / ve sthUla zarIrake bhItarase bhI khiMcate haiM aura bAharase bhii| isa yogase una karmavargaNAoMmeM prakRti arthAt svabhAva par3atA hai| yadi ve karmapudgala kisIke jJAna meM bAdhA DAlanevAlI kriyAse khice haiM to unameM jJAnake AcaraNa karanekA svabhAva par3egA aura yadi rAgAdi kaSAyoMse khice haiM, to cAritrake naSTa karanekA / tAtparya yaha ki Ae hue karmapudgaloMko Atmapradezase ekakSetrAvagAhI kara denA tathA unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi svabhAvoMkA par3a jAnA yogase hotA hai / inheM pradezabandha aura prakRtibandha kahate haiN| kaSAyoMkI tIvratA aura mandatAke anusAra usa karmapudagala meM sthiti aura phala denekI zakti paDatI hai, yaha sthitibandha aura anubhAgabandha kahalAtA hai| ye donoM bandha kaSAyase hote haiN| kevalI arthAt jIvanmukta vyaktiko rAgAdi kaSAya nahIM hotI, ataH unake yogake dvArA jo karmapadagala Ate haiM ve dvitIya samayameM jhaDa jAte haiN| unakA sthitibandha aura anubhAgabandha nahIM hotaa| yaha bandhacakra, jabataka rAga, dveSa, moha aura vAsanAe~ Adi vibhAva bhAva haiM, taba taka barAbara calatA rahatA hai| 4. Asrava-tattva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca bandhake kAraNa hai| inheM Asrava-pratyaya bhI kahate haiN| jina bhAvoMse karmoMkA Asrava hotA hai unheM bhAvAsrava kahate haiM aura karmadravyakA AnA dravyAsrava kahalAtA hai / pudgaloMmeM karmatvaparyAyakA vikAsa honA bhI dravyAsrava kahA jAtA hai / AtmapradezoM taka unakA AnA bhI dravyAsrava hai| yadyapi inhIM mithyAtva Adi bhAvoMko bhAvabandha kahA hai, parantu prathamakSaNabhAvI ye bhAva ce ki karmoko khIMcanekI sAkSAt kAraNabhUta yogakriyAmeM nimitta hote haiM ataH bhAvAsrava kahe jAte hai aura agrimakSaNabhAvI bhAva bhAvabandha / bhAvAsrava jaisA tIvra, manda aura madhyama hotA hai, tajjanya AtmapradezoMkA parispanda arthAta yoga kriyAse karma bhI vaise hI Ate haiM aura AtmapradezoMse ba~dhate haiN| mithyAtva ina AsravoMmeM mukhya anantakarmabandhaka hai mithyAtva arthAt mithyAdRSTi / yaha jIva apane AtmasvarUpako bhalakara zarIrAdi paradravyameM Atmabuddhi karatA hai / isake samasta vicAra aura kriyAe~ zarIrAzrita vyavahAroMmeM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 273 ulajhI rahatI hai| laukika yaza, lAbha AdikI dRSTise yaha dharmakA AcaraNa karatA hai| ise svaparaviveka nahIM rhtaa| padArthoke svarUpameM bhrAnti banI rahatI hai| tAtparya yaha ki kalyANamArgameM isakI samyak zraddhA nahIM hotI / yaha mithyAtva sahaja aura gahIta do prakArakA hotA hai| ina donoM mithyAdRSTiyoMse ise tattvaruci jAgRta nahIM hotI / yaha aneka prakArakI deva, guru tathA lokamaDhatAoMko dharma mAnatA hai / aneka prakArake U~canIca bhedoMkI sRSTi karake mithyA ahaMkArakA poSaNa karatA hai| jisa kisI devako, jisa kisI bhI veSadhArI guruko, jisa kisI bhI zAstrako bhaya, AzA, sneha aura lobhase mAnaneko taiyAra ho jAtA hai| na usakA apanA koI siddhAnta hotA hai aura na vyavahAra / thoDese pralobhanase vaha sabhI anartha karaneko prastuta ho jAtA hai / jJAna, pUjA, kula. jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIrake madase matta hotA hai aura dUsaroMko tuccha samajha unakA tiraskAra karatA hai| bhaya, svArtha, ghRNA, paranindA Adi durgaNoMkA kendra hotA hai / isako samasta pravRttiyoMke malameM eka hI kuTava rahatI hai aura vaha hai svarUpavibhrama / use AtmasvarUpakA koI zraddhAna nahIM hotA, ataH vaha bAhyapadArthoM meM lubhAyA rahatA hai| yahI mithyAdaSTi samasta doSoM kI jananI hai, isIse ananta saMsArakA bandha hotA hai| avirati sadAcAra yA cAritra dhAraNa karane kI ora ruci yA pravatti nahIM honA avirati hai / manuSya kadAcit cAhe bhI, para kaSAyoMkA aisA tIvra udaya hotA hai jisase na to vaha sakalacAritra dhAraNa kara pAtA hai aura na dezacAritra hii| krodhAdi kaSAyoMke cAra bheda cAritrako rokanekI zaktikI apekSAse bhI hote haiM 1. anantAnubandhI-ananta saMsArakA bandha karAnevAlI, svarUpAcaraNacAritra na hone denevAlI, pattharakI rekhAke samAna kaSAya / yaha mithyAtvake sAtha rahatI hai| 2. apratyAkhyAnAvaraNa-dezacAritra arthAt zrAvakake aNuvratoMko rokanevAlI, miTTIkI rekhAke samAna kaSAya / 3. pratyAkhyAnAvaraNa-sakalacAritrako na hone denevAlI, dhalikI rekhAke samAna kaSAya / 4. saMjvalana kaSAya-pUrNa cAritrameM kiMcita doSa utpanna karanevAlI, jalarekhAke samAna kaSAya / isake udayase yathAkhyAtacAritra nahIM ho paataa| . isa taraha indriyoMke viSayoM meM tathA prANiviSayaka asaMyamameM nirargala pravRtti honese karmoMkA Asrava hotA hai| pramAda asAvadhAnIko pramAda kahate haiM / kuzala karmoM meM anAdara honA pramAda hai| pAMcoM indriyoM ke viSayameM lIna hone ke kAraNa; rAjakathA, corakathA, strokathA aura bhojanakathA Adi vikathAoMmeM rasa lene ke kAraNa; krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoMse kaluSita hone ke kAraNa; tathA nidrA aura praNa yameM magna honeke kAraNa kazala kartavya mArgameM anAdarakA bhAva utpanna hotA hai| isa asAvadhAnIse kuzalakarmake prati anAsthA to hotI hI hai sAtha-hI-sAtha hiMsAkI bhUmikA bhI taiyAra hone lagatI hai / hiMsAke mukhya hetuoMmeM pramAdakA pramukha sthAna hai / dUsare prANIkA ghAta ho yA na ho, pramAdI vyaktiko hiMsAkA doSa sunizcita hai| prayatnapUrvaka pravRtti karanevAle apramatta sAdhanake dvArA bAhya hiMsA honepara bhI vaha ahiMsaka hI hai / ataH pramAda hiMsAkA mukhya dvAra hai| isIlie bhagavAn mahAvIrane bAra-bAra gautama gaNadharako cetAyA thA ki "samayaM goyama mA pamAyae" arthAt gautama, kSaNabhara bhI pramAda na kara / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kaSAya AtmAkA svarUpa svabhAvataH zAnta aura nirvikArI hai| para krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM use kasa detI haiM aura svarUpase cyuta kara detI haiN| ye cAroM AtmAkI vibhAva dazAe~ haiM / krodha kaSAya dveSarUpa hai| yaha dveSakA kAraNa aura dveSakA kArya hai| mAna yadi krodhako utpanna karatA hai to dveSarUpa hai| lobha rAgarUpa hai / mAyA yadi lobhako jAgRta karatI hai to rAgarUpa hai / tAtparya yaha ki rAga, dveSa aura mohakI doSa-tripuTImeM kaSAyakA bhAga hI mukhya hai| moharUpI mithyAtvake dUra ho jAnepara samyagdRSTiko rAga aura dveSa bane rahate haiM / inameM lobha kaSAya to pada, pratiSThA, yazakI lipsA aura saMghavRddhi Adike rUpameM bar3e-bar3e maniyoMko bhI svarUpasthita nahIM hone detI / yaha rAga-dveSarUpa dvandva hI samasta anA~kA mala hai| yahI pramukha Asrava hai| nyAyasUtra, gItA aura pAlI piTakoMmeM bhI isa dvandvako pApakA mUla batAyA hai| jainAgamoMkA pratyeka vAkya kaSAya-zamanakA hI upadeza detA hai| jaina upAsanAkA Adarza parama nigrantha dazA hai| yahI kAraNa hai ki jaina matiyA~ vItarAgatA aura akiJcanatAko pratIka hotI haiM / na unameM dveSakA sAdhana Ayudha hai aura na rAgakA AdhAra strI AdikA sAhacarya hI / ve sarvathA nirvikAra hokara paramavItarAgatA aura akiJcanatAkA pAvana saMdeza detI haiN| ___ina kaSAyoMke sivAya hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda ye nava nokaSAyeM haiN| inake kAraNa bhI AtmAmeM vikArapariNati utpanna hotI hai / ataH ye bhI Asrava hai| yoga mana, vacana aura kAyake nimittase AtmAke pradezoMmeM jo parispanda arthAt kriyA hotI hai use 'yoga kahate haiN| yogakI sAdhAraNa prasiddhi yogabhASya AdimeM yadyapi cittavRttike nirodharUpa dhyAnake artha meM hai, parantu jaina paramparAmeM caki mana, vacana aura kAyase honevAlI kriyA karmaparamANuoMse AtmAkA yoga arthAta sambandha karAtI hai, isalie ise hI yoga kahate haiM aura isake nirodhako dhyAna kahate haiN| AtmA sakriya hai, usake pradezoM meM parispanda hotA hai / mana, vacana aura kAyake nimittase sadA usameM kriyA hotI rahatI hai| yaha kriyA jIvanmuktake barAbara hotI hai / paramamuktise kucha samaya pahale ayogakevalI avasthAmeM mana, vacana aura kAyakI kriyAkA nirodha hotA hai, aura taba AtmA nirmala aura nizcala bana jAtA hai / siddha avasthAmeM AtmAke pUrNa zuddha rUpakA AvirbhAva hotA hai / na to usameM karmajanya malinatA ho rahatI hai aura na yogako caMcalatA hii| saca pUchA jAya to yoga hI Asrava hai / isIke dvArA karmoMkA Agamana hotA hai| zubha yoga puNyakarmakA Asrava karAtA hai aura azubhayoga paapkrmkaa| sabakA zubha cintana yAnI ahiMsaka vicAradhArA zubha manoyoga hai| , priya vacana bolanA zubha vacanayoga hai aura parako bAdhA na denevAlI yatnAcArapUrvaka pravRtti zubhakAya hotA hai| aura inase viparIta cintana, vacana tathA kAya-pravRtti azubha mana-vacana-kAyayoga hai| do Asrava sAmAnyatayA Asrava do prakArakA hotA hai| eka to kaSAyAnuraMjita yogase honevAlA sAmparAyika Asrava-jo bandhakA hetu hokara saMsArakI vRddhi karatA hai| dUsarA mAtra yogake honevAlA IryApatha Asravajo kaSAyakA cepa na honeke kAraNa Age bandhana nahIM karAtA / yaha Asrava jIvanmukta mahAtmAoMke jaba taka zarIrakA sambandha hai, taba taka hotA hai / isa taraha yoga aura kaSAya, dUsareke jJAnameM bAdhA pahu~cAnA, dusareko Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / viziSTa nibandha : 275 kaSTa pahu~cAnA, dUsare kI nindA karanA Adi jisa-jisa prakAra ke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya Adi kriyAoM meM saMlagna hote haiM, usa usa prakArase una una karmoMkA Asrava aura bandha karAte haiM / jo kriyA pradhAna hotI hai usase usa karmakA bandha vizeSa rUpase hotA hai, zeSa karmoMkA gauNa / parabhava meM zarIrAdikI prApti ke lie Ayu karmakA Asrava vartamAna Ayuke tribhAgameM hotA hai / zeSa sAta karmoMkA Asrava pratisamaya hotA rahatA hai| 5. mokSatattva bandhana - muktiko mokSa kahate haiM / bandhake kAraNoMkA abhAva honepara tathA saMcita karmoMkI nirjarA honese samasta karmoM kA samUla uccheda honA mokSa hai / AtmAkI vaibhAvikI zaktikA saMsAra avasthA meM vibhAva pariNamana hotA hai / vibhAva pariNamanake nimitta haTa jAnese mokSa dazAmeM usakA svAbhAvika pariNamana ho jAtA hai / jo AtmAke guNa vikRta ho rahe the ve hI svAbhAvika dazAmeM A jAte haiM / mithyAdarzana samyagdarzana bana jAtA hai, ajJAna jJAna jJAna jAtA hai aura acAritra cAritra / isa dazAmeM AtmAkA sArA nakazA hI badala jAtA hai / jo AtmA anAdikAla se mithyAdarzana Adi azuddhiyoM aura kaluSatAoMkA puJja banA huA thA, vahI nirmala, nizcala aura ananta caitanyamaya ho jAtA hai / usakA Age sadA zuddha pariNamana hI hotA hai / vaha nistaraMga samudrakI taraha nirvikalpa, nizcala aura nirmala ho jAtA hai| na to nirvANa dazAmeM AtmAkA abhAva hotA hai aura na vaha acetana hI ho jAtA hai / jaba AtmA eka svatantra maulika dravya hai, taba usake abhAvI yA usake guNoMke ucchedakI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / pratikSaNa kitane hI parivartana hote jAya, para vizva raMgamaJcase usakA samUla uccheda nahIM ho sakatA / dIpanirvANakI taraha AtmanirvANa nahIM hotA buddha se jaba prazna kiyA gayA ki 'maraneke bAda tathAgata hote haiM yA nahIM ?' to unhoMne isa praznako avyAkRta koTimeM DAla diyA thA / yahI kAraNa huA ki buddhake ziSyoMne nirvANake sambandhameM aneka prakArakI kalpanAe~ kIM / eka nirvANa vaha jisameM cittasantati nirAsrava ho jAtI hai, yAnI cittakA maila dhula jAtA haiM / ise 'sopadhizeSa' nirvANa kahate haiM / dUsarA nirvANa vaha, jisameM dIpakake samAna cittasaMtati bhI bujha jAtI arthAt usakA astitva hI samApta ho jAtA hai| yaha 'nirupadhizeSa' nirvANa kahalAtA hai / rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra ina paMca skandharUpa AtmA mAnanekA yaha sahaja pariNAma thA ki nirvANa dazAmeM usakA astitva na rahe / Azcarya hai ki buddha nirvANa aura AtmAke paralokagAmitvakA nirNaya batAye binA hI mAtra duHkhanivRttike sarvAGgINa aucityakA samarthana karate rahe / yadi nirvANameM cittasantatikA nirodha ho jAtA hai, vaha dIpakakI lau ko taraha bujha jAtI hai, to buddha ucchedavAdake doSase kaise baca sake ? AtmA ke nAstitvase inakAra to ve isI bhayase karate the ki AtmAko nAsti mAnA jAtA hai to cArvAkakI taraha ucchedavAdakA prasaMga AtA hai| nirvANa avasthA meM uccheda mAnane aura maraNake bAda uccheda mAnanemeM tAttvika dRSTise koI antara nahIM hai| balki cArvAkakA sahaja uccheda sabako sukara kyA anAyAsasAdhya honese sugrAhya hogA aura buddhakA nirvANottara uccheda aneka prakAra ke brahmacaryavAsa aura dhyAna Adike kaSTase sAdhya hone ke kAraNa durgrAhya hogA / jaba cittasantati bhautika nahIM hai aura usakI saMsAra-kAlameM pratisaMdhi ( paralokagamana) hotI hai, taba nirvANa avasthAmeM usake samUlocchedakA koI aucitya samajhameM nahIM AtA / ataH mokSa avasthAmeM usa cittasaMtatikI sattA mAnanA hI cAhie, jo ki anAdikAlase AsravamaloMse malina ho rahI thI aura jise sAdhanAke dvArA nirAsrava avasthA meM pahu~cAyA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha gayA hai / tattvasaMgrahapaJjikA ( pRSTha 104 ) meM AcArya kamalazIlane saMsAra aura nirvANake svarUpakA pratipAdana karanevAlA yaha prAcIna zloka uddhRta kiyA hai "cittameva hi saMsAro raagaadikleshvaasitm|| tadeva taivinimuktaM bhavAnta iti kathyate // " arthAta-rAgAdi kleza aura vAsanAmaya cittako saMsAra kahate haiM aura jaba vahI citta rAgAdi kleza aura vAsanAoMse mukta ho jAtA hai, taba use bhavAnta arthAt nirvANa kahate haiN| isa zlokameM pratipAdita saMsAra aura mokSakA svarUpa hI yuktisiddha aura anubhavagamya hai| cittakI rAgAdi avasthA saMsAra hai aura usokI rAgAdirahitatA mokSa' hai / ataH samasta karmoMke kSayase honevAlA svarUpalAbha hI mokSa hai| AtmAke abhAva yA caitanyake ucchedako mokSa nahIM kaha sakate / rogakI nivRttikA nAma Arogya hai, na ki rogIkI nivRtti yA samApti / dUsare zabdoMmeM svAsthyalAbhako Arogya kahate haiM, na ki rogake sAtha-sAtha rogIkI mRtyu yA smaaptiko| nirvANameM jJAnAdi guNoMkA sarvathA uccheda nahIM hotA __ vaizeSika buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nava vizeSaguNoMke ucchedako mokSa kahate haiN| inakA mAnanA hai ki ina vizeSa guNoMkI utpatti AtmA aura manake saMyogase hotI hai / manake saMyogake haTa jAnese ye guNa mokSa avasthAmeM utpanna nahIM hote aura AtmA usa dazAmeM nirguNa ho jAtA hai| jahA~ taka icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, saMskAra aura sAMsArika duHkha-sukhakA prazna hai, ye saba karmajanya avasthAyeM haiM, ataH maktimeM inakI sattA nahIM rhtii| para baddhikA aryAta jJAnakA, jo ki AtmAkA nija guNa hai, uccheda sarvathA nahIM mAnA jA sktaa| hA~, saMsAra avasthAmeM jo khaMDajJAna mana aura indriyake saMyogase utpanna hotA thA, vaha avazya hI mokSa avasthAmeM nahIM rahatA, para jo isakA svarUpabhUta caitanya hai, jo indriya aura manase pare hai, usakA uccheda kisI bhI taraha nahIM ho sktaa| Akhira nirvANa avasthAmeM jaba AtmAko svarUpasthiti vaizeSikako svIkRta hI hai taba yaha svarUpa yadi koI ho sakatA hai to vaha usakA indriyAtIta caitanya hI ho sakatA hai| saMsAra avasthAmeM yahI caitanya indriya, mana aura padArtha Adike nimittase nAnAvidha viSayAkAra buddhiyoMke rUpameM pariNati karatA thaa| ina upAdhiyoMke haTa jAnepara usakA svasvarUpamagna honA svAbhAvika ho hai| karmake kSayopazamase honevAle kSAyopazamika jJAna tathA karmajanya sukhaduHkhAdikA vinAza to jaina bhI mokSa avasthAmeM mAnate haiM, para usake nija caitanyakA vinAza to svarUpocchedaka honese kathamapi svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| milinda-praznake nirvANa varNanakA tAtparya milinda-praznameM nirvANakA jo varNana hai usake nimnalikhita vAkya dhyAna dete yogya haiN| "tRSNAke nirodha ho jAnese upAdAnakA nirodha ho jAtA hai, upAdAnake nirodhase bhavakA nirodha ho jAtA hai, bhavakA nirodha honese janma lenA banda ho jAtA hai, punarjanmake banda honese bar3hA honA, maranA, zoka, ronA, 1. 'maktinirmalatA dhiyaH |"-tttvsNgrh pRSTha 184 2. "AtmalAbhaM vidurmokSaM jIvasyAntarmalakSayAt / nAbhAvo nApyacaitanyaM na caitanyamanarthakam // " -siddhivi0 pR0 384 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 277 pITanA, duHkha, becainI aura parezAnI sabhI duHkha ruka jAte haiM / mahArAja, isa taraha nirodha ho jAnA hI nirvANa hai / " (pR0 85) "nirvANa na karmake kAraNa, na hetuke kAraNa aura na Rtuke kAraNa utpanna hotA hai|" (pR0 329) "hA~ mahArAja, nirvANa nirguNa hai, kisIne ise banAyA nahIM hai| nirvANake sAtha utpanna hone aura na utpanna honekA prazna hI nahIM utthtaa| utpanna kiyA jA sakatA hai athavA nahIM, isakA bhI prazna nahIM AtA / nirvANa vartamAna, bhUta aura bhaviSyata tInoM kAloMke pare hai| nirvANa na A~khase dekhA jA sakatA hai, na kAnase sunA jA sakatA hai, na nAkase sUMghA jA sakatA hai, na jIbhase cakhA jA sakatA hai aura na zarIrase chuA jA sakatA hai| nirvANa manase jAnA jA sakatA hai| arhat padako pAkara bhikSu vizuddha, praNIta, Rju tathA AvaraNoM ora sAMsArika kAmoMse rahita manase nirvANako dekhatA hai / " (pR0 332 ) "nirvANameM sukha hI sukha hai, duHkhakA leza bhI nahIM rahatA" (pR0 386 ) ___ "mahArAja, nirvANa meM aisI koI bhI bAta nahIM hai, upamAe~ dikhA, vyAkhyA kara, tarka aura kAraNake sAtha nirvANake rUpa, sthAna, kAla yA DIlaDaula nahIM dikhAye jA sakate / " (pR0 388) "mahArAja, jisa taraha kamala pAnIse sarvathA alipta rahatA hai usI taraha nirvANa sabhI klezoMse alipta rahatA hai| nirvANa bhI logoM kI kAmatRSNA, bhavatRSNA aura vibhavatRSNAkI pyAsako dUra kara detA hai|" ( pR0 391) "nirvANa davAkI taraha klezarUpI viSako zAnta karatA hai, duHkharUpI rogoMkA anta karatA hai aura amRtarUpa hai / vaha mahAsamudrakI taraha aparampAra hai / vaha AkAzakI taraha na paidA hotA hai, na purAnA hotA hai, na maratA hai, na AvAgamana karatA hai, durjeya hai, coroMse nahIM curAyA jA sakatA, kisI dUsare para nirbhara nahIM rahatA, svacchanda khulA aura ananta hai / vaha maNiratnako taraha sArI icchAoMko pUrA kara detA hai, manohara hai, prakAzamAna hai aura bar3e kAmakA hotA hai| vaha lAla candanakI taraha durlabha, nirAlI gaMdhavAlA aura sajjanoM dvArA prazaMsita hai| vaha pahADakI coTIkI taraha atyanta hI U~cA, acala, agamya, rAga-dveSarahita aura kleza bIjoMke upajaneke ayogya hai| vaha jagaha na to pUrva dizAkI ora hai, na pazcima dizAkI ora, na uttara dizAkI ora aura na dakSiNa dizAkI ora, na Upara, na nIce aura na tteddh'e| jahA~ ki nirvANa chipA hai| nirvANake pAye jAnekI koI jagaha nahIM hai, phira bhI nirvANa hai| saccI rAha para cala, manako ThIka ora lagA nirvANakA sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai|" ( pR0 392-403 taka hindI anuvAda kA sAra ) ina avataraNoMse yaha mAlama hotA hai ki buddha nirvANakA koI sthAna vizeSa nahIM mAnate the aura na kisI kAlavizeSameM utpanna yA anutpannakI carcA isake sambandhameM ko jA sakatI hai| vaise usakA jo svarUpa "indriyAtIta sukhamaya, janma, jarA, mRtyu Adike klezoMse zUnya" ityAdi zabdoMke dvArA varNita hotA hai, vaha zanya yA abhAvAtmaka nirvANakA na hokara sukharUpa nirvANa kA hai| nirvANako buddhane AkAzakI taraha asaMskRta kahA hai| asaMskRtakA artha hai jisake utpAda, vyaya aura dhrauvya na hoN| jisakI utpatti yA anutpatti AdikA koI vivecana nahIM ho sakatA ho, vaha asaMskRta padArtha hai| mAdhyamika kArikAkI saMskRta-parIkSAmeM utpAda, vyaya aura dhrauvyako saMskRtakA lakSaNa batAyA hai| so yadi asaMskRtatA nirvANake sthAnake sambandhameM hai to ucita hI hai; kyoMki yadi nirvANa kisI sthAna vizeSapara hai, to vaha jagatkI taraha santatikI dRSTise anAdi ananta hI hogA; usake utpAda-anutpAdakI carcA hI vyartha hai / kintu usakA svarUpa janma, jarA, mRtyu Adi samasta klezoMse rahita sukhamaya hI ho sakatA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha azvaghoSane saundaranandameM (16 / 28, 29) nirvANa prApta AtmAke sambandhameM jo yaha likhA hai ki telake cuka jAnepara dIpaka jisa taraha na kisI dizAko, na kisI vidizAko, na AkAzako aura na pRthvI ko jAtA hai kintu kevala bujha jAtA hai, usI taraha kRtI klezoMkA kSaya honepara kisI dizA-vidizA, AkAza yA pAtAlako nahIM jAkara zAnta ho jAtA hai / yaha varNana nirvANake sthAna vizeSakI tarapha hI lagatA hai na ki svarUpakI trph| jisa taraha saMsArI AtmAkA nAma, rUpa aura AkArAdi batAyA jA sakatA hai, usa taraha nirvANa avasthAko prApta vyaktikA svarUpa nahIM samajhAyA jA sktaa| vastutaH buddha ne AtmAke svarUpake praznako hI jaba avyAkRta karAra diyA, taba usakI avasthAvizeSanirvANake sambandhameM vivAda honA svAbhAvika ho thaa| bhagavAna mahAvIrane mokSake svarUpa aura sthAna donoMke sambandhameM sayuktika vivecana kiyA hai| samasta karmoMke vinAzake bAda AtmAke nirmala aura nizcala caitanyasvarUpakI prApti hI mokSa hai aura mokSa avasthAmeM yaha jIva samasta sthUla aura sUkSma zArIrika bandhanoMse sarvathA mukta hokara lokake agrabhAgameM antima zarIrake AkAra hokara ThaharatA hai| Age gatike sahAyaka dharmadravyake na honese gati nahIM hotii| mokSa na ki nirvANa jaina paramparAmeM mokSa zabda vizeSa rUpase vyavahRta hotA hai usakA sIdhA artha hai chUTanA arthAt anAdikAlase jina karmabandhanoMse yaha AtmA jakar3A huA thA, una bandhanoMkI paratantratAko kATa denA / bandhana kaTa jAnepara jo ba~dhA thA, vaha svatantra ho jAtA hai / yahI usakI mukti hai kintu bauddha paramparAmeM 'nirvANa' arthAt dIpakakI taraha bujha jAnA, isa zabdakA prayoga honese usake svarUpa meM hI ghuTAlA ho gayA hai| klezoMke bujhane kI jagaha AtmAkA bajhanA hI nirvANa samajha liyA gayA hai| karmoMke nAza karanekA artha bhI itanA hI hai ki karmapudgala jIvase bhinna ho jAte haiM unakA atyanta vinAza nahIM hotaa| kisI bhI satkA atyanta vinAza na kabhI haA hai aura na hogaa| paryAyAntara honA hI 'nAza' kahA jAtA hai| jo karmapudgala amuka AtmAke sAtha saMyukta hone ke kAraNa usa AtmAke guNoMkA ghAta karanekI vajahase usake lie karmatva paryAyako dhAraNa kiye the, mokSameM usakI karmatva paryAya naSTa ho jAtI hai| yAnI jisa prakAra AtmA karmabandhana siddha ho jAtA hai usI taraha karmapudgala bhI apanI paryAyase usa samaya makta ho jAte haiN| yoM to siddha sthAna para rahanevAlI AtmAoMke sAtha pudgaloM yA skandhoMkA saMyoga sambandha hotA rahatA hai, para una pudgaloMkI unake prati karmatva paryAya nahIM hotI, ataH vaha bandha nahIM kahA jA sktaa| ataH jaina paramparAmeM AtmA aura karmapudgalakA sambandha chUTa jAnA hI mokSa hai| isa mokSameM donoM dravya apane nija svarUpameM bane rahate haiM, na to AtmA dIpakakI taraha bujha jAtA hai aura na karmapudgalakA hI sarvathA samala nAza hotA hai| donoMkI paryAyAntara ho jAtI hai / jIvako zuddha dazA aura pudgala kI yathAsaMbhava zuddha yA azuddha koI bhI avasthA ho jAtI hai| 5 saMvara-tattva saMvara rokaneko kahate haiM / surakSAkA nAma saMvara hai / jina dvAroMse karmoMkA Asrava hotA thA, una dvAroM kA nirodha kara denA saMvara kahalAtA hai| Asrava yogase hotA hai, ataH yogakI nivRtti hI malataH saMvarake 1. zloka pR0 139 para dekho| 2. jovAd vizleSagaM bhedaH so nAtyastasaMkSayaH" -Aptapa0 zloka 115 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 279 padapara pratiSThita ho sakatI hai| kintu mana, vacana aura kAyakI pravRttiko sarvathA rokanA saMbhava nahIM hai| zArIrika AvazyakatAoMkI pUrti ke lie AhAra karanA, malamatrakA visarjana karanA, calanA-phiranA, bolanA, rakhanA, uThAnA Adi kriyAe~ karanI hI par3atI haiN| ataH jitane aMzoMmeM mana, vacana aura kAyakI kriyAoMkA nirodha hai, utane aMzako gapti kahate haiN| gupti arthAta rakSA / mana vacana aura kAyakI akuzala pravRttiyoMse rakSA karanA / yaha gupti hI saMvaraNakA sAkSAt kAraNa hai| guptike atirikta samiti, dharma, anaprekSA, parISahajaya aura cAritra Adise bhI saMvara hotA hai| samiti AdimeM jitanA nivRtikA aMza hai unanA saMvarakA kAraNa hotA hai aura pravRttikA aMza zubha bandhakA hetu hotA hai / samiti samiti arthAt samyak pravRtti, sAvadhAnIse kArya karanA / samiti pA~ca prakAra kI hai / IryA samiticAra hAtha Age dekhakara calanA / bhASA samiti-hita-mita-priya vacana bolanA / eSaNA samiti-vidhipUrvaka nirdoSa AhAra lenaa| AdAna-nikSepaNa samiti-dekha-zodhakara kisI vastukA rakhanA, utthaanaa| utsarga samiti-dekha-zodhakara nirjantu sthAnapara malamUtrAdikA visarjana karanA / dharma AtmasvarUpakI ora le jAnevAle aura samAjako saMdhAraNa karanenAle vicAra aura pravRttiyA~ dharma haiN| dharma daza haiN| uttama kSamA-krodhakA tyAga karanA / krodhake kAraNa upasthita honepara vastusvarUpakA vicArakara vivekajalase use zAnta krnaa| jo kSamA kAyaratAke kAraNa ho aura AtmAmeM dInatA utpanna kare vaha dharma nahIM hai, vaha kSamAbhAsa hai, dUSaNa hai| uttama mArdava-madutA, komalatA, vinayabhAva, mAnakA tyAga / jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIra AdikI kiMcita viziSTatAke kAraNa AtmasvarUpako na bhUlanA, inakA mada na car3hane denaa| ahaMkAra doSa hai aura svAbhimAna guNa / ahaMkArameM dUsarekA tiraskAra chipA hai aura svAbhimAnameM dasareke mAnakA sammAna hai| uttama Arjava - RjutA, saralanA, mAyAcArakA tyAga / mana, vacana aura kAyakI kuTilatAko chor3anA / jo manameM ho, vahI vacanameM aura tadanusAra hI kAyakI ceSTA ho, jIvana-vyavahArameM ekarUpatA ho| saralatA guNa hai aura bhoMdUpana doSa / uttama zauca-zucitA, pavitratA, nirlobha vRtti, pralobhanameM nahIM phaMsanA / lobha kaSAyakA tyAgakara manameM pavitratA laanaa| zauca guNa hai, parantu bAhya solA aura caukApaMtha Adike kAraNa chU-chU karake dUsaroMse ghRNA karanA doSa hai| uttama satya-prAmANikatA, vizvAsa-paripAlana, tathya aura spaSTa bhASaNa / saca bolanA dharma hai, parantu paranindAke abhiprAyame dasaroMke doSoMkA DhiMDhorA pITanA doSa hai| parako bAdhA pahu~cAnevAlA satya bhI kabhI doSa ho sakatA hai| uttama saMyama-indriya-vijaya aura prANi-rakSA / pA~coM indriyoMkI viSaya-pravRttipara aMkuza rakhanA, unakI nirargala pravRttiko rokanA, indriyoMko vazameM karanA / prANiyoMkI rakSAkA dhyAna rakhate hae, khAna-pAna aura jIvana-vyavahArako ahiMsAko bhUmikApara claanaa| saMyama guNa hai, para bhAva-zUnya bAhya kriyAkANDakA atyadhika Agraha doSa hai| uttama tapa-icchAnirodha / manakI AzA aura tRSNAoM ko rokakara prAyazcitta, vinaya, vaiyAvatya (sevA), svAdhyAya aura vyutsarga (parigrahatyAga) kI ora citta vRttikA mor3anA / dhyAna karanA bhI tapa hai| upavAsa, ekAzana, rasasatya, ekAntavAsa, mauna, kAyakleza zarIrako sUkumAra na hone denA Adi bAhya tapa haiN| icchAnivRtti karake akiMcana bananArUpa tapa guNa hai aura mAtra kAyakleza karanA, paMcAgni tapanA, haThayogakI kaThina kriyAe~ Adi bAlatapa haiN| uttama tyAga-dAna denA, tyAgakI bhamikApara aanaa| zaktyanusAra bhUkhoMko bhojana, rogIko auSadha, ajJAnanivRtti ke lie jJAnake sAdhana juTAnA aura Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha prANimAtrako abhaya denA / deza aura samAja ke nirmANa ke lie tana, dhana AdikA tyAga / lAbha, pUjA aura khyAti Adike uddezyase kiyA jAnevAlA tyAga yA dAna uttama tyAga nahIM hai / uttama AkiJcanya -- akiJca nabhAva, bAhya padArthoMmeM mamatvakA tyAga / dhana-dhAnya Adi bAhya parigraha tathA zarIrameM yaha merA nahIM hai, AtmAkA dhana to usake caitanya Adi guNa haiM, 'nAsti me kiMcana' - merA kucha nahIM, Adi bhAvanAe~ AkiJcanya haiM / bhautikatAse haTakara vizuddha AdhyAtmika dRSTi prApta karanA / unama brahmacarya - brahma arthAt AtmasvarUpa meM vicaraNa karanA / strI - sukhase virakta hokara samasta zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika zaktiyoM ko AtmavikAsonmukha karanA / manakI zuddhi ke binA kevala zArIrika brahmacarya na to zarIrako hI lAbha pahu~cAtA hai aura na mana tathA AtmAmeM hI pavitratA lAtA hai / apekSA sadvicAra, uttama bhAvanAe~ aura Atmacintana anuprekSA hai / jagratkI anityatA, azaraNatA, saMsArakA svarUpa, AtmAkA akelA hI phala bhoganA, dehako bhinnatA aura usakI apavitratA, rAgAdi bhAvoMkI heyatA, sadAcArakI upAdeyatA, lokasvarUpakA cintana aura bodhikI durlabhatA AdikA bAra-bAra vicAra karake cittako susaMskArI banAnA, jisase vaha dvandva dazAmeM samatAbhAva rakha sake / ye bhAvanAeM cittako AsravakI orase haTAkara saMvarakI tarapha jhukAtI haiM / parISahajaya sAdhakako bhUkha, pyAsa, ThaMDI, garamI, DA~sa macchara, calane-phirane - sone AdimeM kaMkar3a, kA~Te Adiko bAdhAe~, badha, Akroza aura mala AdikI bAdhAoMko zAntise sahanA cAhie / nagna rahakara bhI strI Adiko dekhakara prakRtistha bane rahanA, ciratapasyA karanepara bhI yadi Rddhi-siddhi nahIM hotI to tapasyA ke pratianAdara nahIM honA aura yadi koI Rddhi prApta ho jAya to usakA garva nahIM karanA, kisIke satkAranA puraskArameM harSa aura apamAnameM kheda nahIM karanA, bhikSA-bhojana karate hue bhI AtmA meM dInatA nahIM Ane de ityAdi parISahoMke jayase cAritrameM dRr3haniSThA hotI hai aura karmoMkA Asrava ruka kara saMvara hotA hai / cAritra ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahakA saMpUrNa paripAlana karanA pUrNa cAritra hai / cAritrake sAmAyika Adi aneka bheda haiM / sAmAyika -- samasta pApakriyAoM kA tyAga aura samatAbhAvakI ArAdhanA / chedopasthApanA - vratoMmeM * dUSaNa laga jAnepara doSakA parihAra kara punaH vratoM meM sthira honA / parihAravizuddhiisa cAritrake dhAraka vyakti ke zarorameM itanA halakApana A jAtA hai ki sarvatra gamana Adi pravRttiyA~ karanepara bhI usake zarIrase jIvoMkI virAdhanA - hiMsA nahIM hotI / sUkSmasAmparAya - samasta krodhAdikaSAyoMkA nAza honepara bace hue sUkSma lobhake nAzakI bhI taiyArI karanA / yathAkhyAta - samasta kaSAyoMke kSaya honepara jIvanmukta vyaktikA pUrNa AtmasvarUpameM vicaraNa karanA / isa taraha gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritrase karmazatruke Ane ke dvAra banda ho jAte haiN| yahI saMvara hai / 6. nirjarA tattva gupti Adise sarvataH saMvRta - surakSita vyakti Age AnevAle karmoM ko to roka hI detA hai, sAtha ho pUrvabaddha karmoMkI nirjarA karake kramazaH mokSako prApta karatA hai| nirjarA jhar3aneko kahate haiM / yaha do prakAra kI hai - eka aupakramika yA avipAka nirjarA aura dUsarI anopakramika yA savipAka nirjarA / tapa Adi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/ viziSTa nibandha : 281 sAdhanAoMke dvArA karmoko balAta udayameM lAkara binA phala diye jhar3A denA avipAka nirjarA hai| svAbhAvika kramase pratisamaya karmoMkA phala dekara jhar3ate jAnA savipAka nirjarA hai| yaha savipAka nirjarA pratisamaya hara eka prANIke hotI hI rahatI hai| isameM purAne karmoM kI jagaha nUtana karma lete jAte haiN| gupti, samiti aura khAsakara taparUpI agnise karmoko phala deneke pahale ho bhasma kara denA avipAka yA aupakramika nirjarA hai| 'karmokI gati Tala hI nahIM sakatI' yaha ekAnta niyama nahIM hai| Akhira karma hai kyA ? apane purAne saMskAra hI vastutaH karma haiN| yadi AtmAmeM puruSArtha hai, aura vaha sAdhanA kare; to kSaNamAtrameM purAno vAmanAe~ kSINa ho sakatI hai| "nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / " arthAt 'saikar3oM kalpakAla bIta jAnepara bhI binA bhoge karmoM kA nAza nahIM ho sktaa|' yaha mata pravAhapatita sAdhAraNa prANiyoMko lAgU hotA hai| para jo AtmapuruSArthI mAdhaka haiM unakI dhyAnarUpI agni to kSaNamAtrameM samasta karmoMko bhasma kara sakatI hai "dhyAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute kSaNAt / " aise aneka mahAtmA hue haiM, jinhoMne apanI sAdhanAkA itanA bala prApta kara lagA thA ki sAdhu-dIkSA lete hI unheM kaivalyakI prApti ho gaI thii| purAnI vAsanAoM aura rAga, dveSa tathA mohake kusaMskAroMko naSTa karanekA ekamAtra mukhya sAdhana hai-'dhyAna' arthAt cittako vRttiyoMkA nirodha karake use ekAgra krnaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIrane bandha ( duHkha ), bandhake kAraNa ( Asrava ), mokSa aura mokSake kAraNa ( saMvara aura nirjarA ) ina pA~ca tatvoM ke sAtha-hI-sAtha usa Atmatattvake jJAna kI khAsa AvazyakatA batAI jisase bandhana aura mokSa hotA hai / isI taraha usa ajIva tatvake jJAnakI bhI AvazyakatA hai jisase baMdhakara yaha jIva anAdikAlase svarUpacyuta ho rahA hai| mokSake sAdhana vaidika saMskRtimeM vicAra yA tattvajJAnako mokSakA sAdhana mAnA hai jaba ki zramaNasaMskRti cAritra arthAt AcArako mokSakA sAdhana svIkAra karato hai / yadyapi vaidika saMskRtine tattvajJA ke sAtha-hI-sAtha vairAgya aura saMnyAsako bhI muktikA aGga mAnA hai, para vairAgyakA upayoga tattvajJAnakI puSTimeM kiyA hai, arthAt vairAgyase tattvajJAna puSTa hotA hai aura phira usase mukti milatI hai| para jaina tIrthaMkaroMne "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH|" (ta0 sa0 11) samyagdarzaga, samyagjJAna aura samyakacAritrako mokSakA mArga batAyA hai| aisA samyagjJAna jo samyakacAritrakA poSaka yA vardhaka nahIM hai, mokSakA sAdhana nahIM hotA / jo jJAna jIvanameM utarakara Atmazodhana kare, vahI mokSakA sAdhana hai / antataH saccI zraddhA aura jJAnakA phala cAritra-zuddhi hI hai / jJAna thor3A bhI ho, para yadi vaha jIvamazuddhimeM preraNA detA hai to mArthaka hai| ahiMsA, saMyama aura tapa sAdhanAe~ haiM, mAtra jJAna rUpa nahIM haiN| korA jJAna bhAra hI hai yadi vaha Atmazodhana nahIM karatA / tatvoMkI dRr3ha zraddhA arthAt samyagdarzana mokSamahalako pahilI sIr3hI hai| bhaya, AzA, sneha aura lobhase jo zraddhA cala aura malina ho jAtI hai vaha zraddhA andhavizvAsakI sImAmeM hI hai / jIvanta zraddhA vaha hai jisameM prANoM takakI bAjI lagAkara tattvako kAyama rakhA jAtA hai| usa parama avagAr3ha dRr3ha niSThAko duniyAkA koI bhI pralobhana vicalita nahIM kara sakatA, use hilA nahIM sktaa| isa jyotike jagate ho sAvakako apane lakSyakA spaSTa darzana hone lagatA hai / use pratikSaNa bhedavijJAna aura svAnubhUti hotA hai| vaha mAnatA hai ki dharma Atma Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha svarUpakI prAptimeM hai, na ki zuSka bAhya kriyAkANDa meN| isaliye usakI pariNati eka vilakSaNa prakAra kI ho jAtI hai / AtmakalyANa, samAjahita, deza nirmANa aura mAnavatAke uddhArakA spaSTa mArga usakI A~khoMmeM jhalatA hai aura vaha usake liye prANoMkI bAjI taka lagA detA hai| svarUpajJAna aura svAdhikArakI maryAdAkA jJAna samyagjJAna hai / aura apane adhikAra aura svarUpakI surakSAke anukara jIvanavyavahAra banAnA samyak / tAtparya yaha ki AtmAkI vaha pariNati samyakacAritra hai jisameM kevala apane gaNa aura paryAyoM taka hI apanA adhikAra mAnA jAtA hai aura jIvana-vyavahArameM tadanukula hI pravRtti hotI hai, dUsareke adhikAroMko har3apanekI bhAvanA bhI nahIM hotii| yaha vyaktisvAtantryakI svAvalambI caryA hI parama samyakcAritra hai| ataH zramaNasaMskRtine jIvanasAdhanA ahiMsAke maulika samatvapara pratiSThita kI hai, aura prANimAtrake abhaya aura jIvita rahanekA satata vicAra kiyA hai| niSkarSa yaha hai ki samyagdarzana aura samyagjJAnase paripuSTa samyakcAritra hI mokSakA sAkSAt sAdhana hotA hai / NAVBHARA RCal HOM MATINENTA