Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcArya zrIvijayendra sUrIzvarajI vidyAbhUSaNa, vidyAvallabha, itihAsa tattva-mahodadhi tumbavana aura Arya vajra jaina-granthoM meM Arya vajra kA nAma bar3e mahattvapUrNa zabdoM meM liyA gayA hai. 'zrIdusamA-kAla samaNasaMgha thaye' meM diye prathamo dayayugapradhAna yaMtra meM ve sudharmAsvAmI ke 18veM yugapradhAna paTTadhara batAye gaye haiM aura likhA hai ki unhoMne 8 varSa gRhavAsa kiyA, 44 varSa vrataparyAya pAlA, 36 varSa yugapradhAna rahe aura isa prakAra 88 varSa 7 mAsa 7 dina kI sarvAyu bitAyI.' bhagavAn mahAvIra se 548 varSa pazcAt unakA nidhana huA.2 jaina graMthoM meM sarvatra Arya vajra kA janmasthAna tumbavana batAyA gayA hai. unameM se kucha kA pramANa hama yahA~ de rahe haiM : 1. tubavarAsaMnivesAno nigagayaM piusagAsamallINaM, chammAsiyaM chasu jayaM mAUya samanniyaM vaMde 76 // -Avazyakaniyukti (dIpikA, bhAga 1, patra 136-2). 2. tumbavaNa saeiNavese dhaNagiriNAma gAhAvatI -Avazyaka cUrNi, prathama bhAga, patra 360. 3. avaMtI jaNavae tumbavaNasannivese dhaNagirI nAma inbhaputto -Avazyaka hAribhadrIya TIkA, prathama bhAga, patra 286-1. 4. avaMtIjaNavae tumbavaNasagnirodhaNagirI nAma inbhaputto-Avazyaka malaya giri TIkA, dvitIya bhAga patra 387-1. 5. tumbavanAkhyasaMnivezAnnirgataM --Avazyaka niyuktidIpikA, bhAga 1, patra 136-2. 6. tubavaNa sannivese avaMtIvisayaMmi dhaNagiri nAma ibbhasuzro asi niyaMgacaMgimAvijiyasurarUvo // 110 // -uvaesa mAlA saTIka, patra 207. 7. astyavantIti dezaH camAsarasIsarasIruham / yadguNa grAmaroNa baddhasakhye ramAgirau / 27 / tatra tubabano nAma nivezaH klezavarjitaH ............1281 -prabhAvaka caritra, pRSTha 3. 8. asyaiva jambUdvIpasya bharate'vantinIvRtti, Aste tumbavanamiti sannivezanamadbhutam / -RSimaMDalaprakaraNa, patra 192-1. 1. avantiriti dezo'sti svargadezIya-RddhibhiH / / tatra tumbavanamiti vidyate sannivezanam, -pariziSTa parva, sarga 12, dvitIya saMskaraNa pRSTha 270 10. there ajjavaire tti tumbavanagrAma --kalpasUtra kiraNAvalI, patra 170-1. 11. tumbavana grAme sunandAbhidhAnAM bhAyAM sAdhAnAM bhuktvA dhanagiriNA dIkSA gRhiitaa| -kalpasUtra subodhikA TIkA, patra 511. 1. paTTAvalIsamuccaya prathama bhAga pRSTha 23. 2. zrIvIrAdaSTacatvAriMzadadhika paMcazata 548 varSAMte. -zrIpaTTAvalIsAroddhAraH paTTAvalIsamuccaya pRSTha 150. Ah Jain Educand jainelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya vajrasvAmI ke pitA dhanagiri isa tumbavana ke rahanevAle the. uparyukta pramANoM se yaha spaSTa hai ki yaha tumbavana avanti deza meM thA. hama avanti ke sambandha meM aura tumbavana kI sthiti ke sambandha meM bAda meM vicAra kareMge. pahale yaha dekha leM ki isakA vivaraNa anya sAhityoM meM milatA hai yA nahIM. bauddha-granthoM meM tumbavana tumbavana aura usakI sthiti ke sambandha meM bauddha-granthoM meM Aye eka yAtrAvivaraNa se acchA prakAza par3atA hai. suttanipAta meM bAvarI ke ziSyoM kA yAtrAkrama isa prakAra varNita hai : bAvari abhivAdetyA karavA ca naM padakkhiNa, jaTAjinadharA savye pakkAmu uttarAmukhA / 3 / / alakamsa patidvAnaM purimaM mAhissatiM tadA, ujjeniM cApi gonaddhaM vedisaM vanasavhaya / 36 / kosaMbiM cApi sAketaM sAvatthiM ca puruttamaM, setavyaM kapilavatthu kusinAraM ca maMdiraM / 37 / pAvaM ca bhoganagaraM vesAli mAgadhaM puraM, pAsANakaM cetiyaM ca ramaNIyaM manoramaM / 38 / -suttanipAta, pArAyaNa vagga, vatthugAthA (bhikkhu uttama prakAzita, pR 108) bAvarI ke ziSya allaka se pratiSThAna, mAhiSmatI, ujjainI, gonaddha, vidizA, vanasavhaya, kosaMbI, sAketa, sAvatthI, zvetavyA, kapilavastu, kuzInArA, pAvA, bhoganagara, vaizAlI hokara magadhapura (rAjagRha) gaye. isameM vanasavhaya para TIkA karate hue 5-vIM zatAbdI meM hue therA buddhaghoSa ne ise tumbavana athavA vanasAvatthI likhA hai.4 vanasavhaya kA zAbdika artha huA---'jise loga vana kahate the'. isakI TIkA buddhaghoSa ne tumbava kI. 'va' kA eka artha 'sambodhana'5 bhI hai. arthAt jo 'tumba' nAma se sambodhita hotA thA. isakA dUsarA nAma buddhaghoSa ne vanasAvatthI likhA hai. isase spaSTa ho gayA ki tumbavana avantirAjya meM vidizA vartamAna bhelasA ke bAda kosaMbI ke rAste meM thA. vaidika graMthoM meM tumbavana barAhamihira kI bRhatsaMhitA meM bhI tumbabana kA ullekha AyA hai. 1. rAhula sAMkRtyAyana ne kuzInArA aura maMdira ko pRthak mAnA hai. para 'maMdira kA artha nagara hotA hai. yaha kuzInArA ke lie hI prayukta huA hai. isake lie hama yahAM kucha pramANa de rahe haiM: (a) mandiro makarAvAse maMdire nagare gRhe. -hemacandrAcArya kRta anekArtha saMgraha, tRtIya kAMDa zloka 624, pR0 67. (A) agAre nagare puraM / 183 | maMdiraM ca'. amarakoSa, tRtIya kAMDa, pRSTha 235 (khemarAja zrIkRSNadAsa). (i) nagaraM maMdiraM durga, -bhojakRta samarAMgaNa sUtrAdhAra bhAga 1, pRSTha 86. (I) maMdira-bara, devAlaya, nagara, zivira saMyuddha-vRhat hi0 ko0 pR0 692. 2. rAhula sAMkRtyAyana, AnaMdakausalyApana aura jagadIza kAzyapa-sampAdita suttanipAta ke nAgarI saMskaraNa meM zabda hai 'knasavhayaM'. aisA hI pATha hArvarDa oriyaMTala sIrIja, vAlyUma 37 meM lArDa cAlmarsa-prakAzita suttanipAta (pR0238) meM bhI hai. pAlI iMgaliza DikzanarI meM bhI savya zabda hai. usakA artha diyA hai. 'kAlDa' nemDa,' (pRSTha 156) para rAhula jI ne buddhacaryA (pRSTha 352) para 'sAvya' zabda diyA hai. yaha pATha kahIM bhI dekhane ko nahIM milA. 3. da lAipha aiMDa varka Ava buddhaghoSa, lA likhita, pRSTha 6. 4. bArahuta veNImAdhava barumA-likhita, bhAga 1, pRSTha 28. 5. ATeja saMskRta iMgaliza DikzanarI. --bhAga 3, pRSTha 1377, saMskRtazabdAkaustubha, pRSTha 726. 6. vRhatsaMhitA, paMDitabhUSaNa bI0 subrahmaNya zAstrI-sampAdita; a0 14, zloka 15, pRSTha 162. 'vRhatsaMhitA arthAt vArAhIsaMhitA durgAprasAda dvArA sampAdita aura anuvAdita, pRSTha 66. AAAA Jain education in Homjainemarary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain (1) sAMcI ke zilAlekhoM meM sAta sthaloM para tumbavana kA ullekha AyA hai : (a) banA gahapatino patiThiyasa bhAtu ja ( 1 ) yAya dhajaya dAnam' tumbavana ke gRhapati patiThiya ( pratiSThita ) ke bhAI kI patnI dhanyA kA dAna ( zrA) tubacanA gahapatino patiThiya (su) na sAtha vesamanadakhAe dAnam tumvana ke gRhapati kI putravadhU zramaNadattA kA dAna (i) tubavanA gahapatino patiThiyasa dAnam tumbavana ke gRhapati pratiSThita kA dAna (I) nAgapatino patiDiyasa dAnam* tumbavana ke gRhapati pratiSThita kA dAna (u) sucanA gar3hapatino patiriyasa dAnamU tumbavana ke gRhapati pratiSThita kA dAna (U) naMdUta (rasa) to va (panikassa) 173 jainAcArya vijayendra sUrIzvarajI tumbavana aura zilAlekhoM meM tumbavana tumba (vana) ke nivAsI naMduttara (nandottara) kA (dAna) (e) vIra ebhi khu niyA tobavanikAya dAnam" tumbavana kI sAdhvI vIrA kA dAna (2) tumbavana kA ullekha tumena meM mile eka maMdira ke banavAye jAne kA ullekha hai." usa zilA lekha meM AtA hai : zilAlekha meM bhI hai. isa zilAlekha meM kumAragupta ke zAsana kAla meM eka samAnavRttA kRti ( bhAva dhIrAH ) ( kRtA) layAstumbavane va (bhU) vuH / akArayaMste giri (zri) Gga tuGga, zazi (prabhaM) devani ( vAsahammaryam ) / 6 sthAna- nirNaya jaina-graMthoM meM spaSTa ullekha hai ki yaha tumbavana avaMti janapada meM thA. avanti ke sambandha meM hemacandrAcArya ne abhidhAnacintAmaNi meM likhA hai : 'mAlavA syuravantayaH " 2. vahI, Alekha- saMkhyA 17 a, pRSTha 301. 3. vahI, Alekha saMkhyA 18, pRSTha 301. 4. vahI, Alekha -saMkhyA 20, pRSTha 301. 5. vahI, Alekha - saMkhyA 21, pRSTha 302. 6. vahI, Alekha- saMkhyA 764, pRSTha 378. 7. vahI, Alekha-saMkhyA 346, pRSTha 335. 8. gvAliyara rAjya ke abhilekha, pRSTha 73. 1. da mAnumeMTsa Ava sAMcI(sara cArlsa mArzala tathA alphreDa phAucara likhita, vitha TeksT Ava iMskripzana eDiTeDa bAI ena0jI0 majUmadAra ema0 e0, Alekha - saMkhyA 16, pRSTha 301. 9. silekTa iMskripzaMsa, khaMDa 1, dineza sarakAra-sampAdita 1942, pRSTha 467. 10. abhidhAnaciMtAmaNi bhUmikAMDa, zloka 22, pRSTha 381. wwwwwgaelforary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 : muni zrIhajArImala smRti grantha : tRtIya adhyAya aisA hI ullekha ( mAlavA syuravantayaH ) ' amarakoSa meM bhI hai. vaijayantI koSa meM AtA hai : dazAyurveda mAlavAssyuravantayaH * isa mAlava kA ullekha jaina AgamoM meM bhI milatA hai. bhagavatI sUtra meM jahA~ 16 janapada ginAye gaye haiM, unameM eka 'mAlavagANa' kA bhI ullekha hai. para jaina graMthoM meM jahA~ 25|| Arya dezoM kA ullekha hai, unameM dazArNa bhI eka ginA jAtA hai. vahA~ mAlava kI gaNanA anArya dezoM meM kI gaI hai. bhagavAn mahAvIra dazArNa to gaye para mAlava ve kabhI nahIM gaye. aura, bauddha granthoM meM buddha ne Arya deza kI sImA isa prakAra batAyI hai : "bhikSuo ! avanti dakSiNApatha meM bahuta kama bhikSu haiM, bhikSuoM ! sabhI pratyanta janapadoM meM vinayadhara ko lekara pAMca bhikSuoM ke gaNa se upasampadA ( karane) kI anujJA detA hU~. yahA~ yaha pratyanta janapada hai-pUrva meM kajaMgala nAmaka nigama hai, usake bAda zAla (ke jaMgala) haiM. usake pare 'idhara se bIca' meM pratyanta janapada hai. pUrva-dakSiNa dizA meM salilavatI nAmaka nadI hai. usase pare idhara se bIca meM pratyanta janapada hai. dakSiNa dizA meM setakaNika nAmaka nigama hai. pazcima dizA meM thUNa nAmaka brAhmaNa gAma0 uttara dizA meM usIradhvaja nAmaka parvata usase pare pratyanta janapada hai. "6 buddha dvArA nirdhArita isa sImA meM mAlava nahIM par3atA aura buddha vahA~ gaye bhI nahIM. vahA~ ke rAjA pajjota ne zrAmaMtrita karane ke lie kAtyAyana ko bhejA. kAtyAyana buddha kA upadeza sunakara sAdhu ho gayA. bAda meM jaba usane rAjA kI ora se AmaMtrita kiyA to buddha ne kahA ki tumhIM vahA~ jAkara merA pratinidhitva karo. isa likhA hai-" zAstA ne unakI bAta suna buddha ( kevala ) eka kAraNa se na jAne yogya sthAna meM nahIM jAte, isalie sthavira ko kahA - "bhikSu tU hI jA... "da aura avanti ke ullekha se to bhAratIya sAhitya bharA par3A hai. vaidika sAhitya meM avanti 1. zrImadvAlmIkIya rAmAyaNa meM jahA~ sItA ko khojane ke lie pUtoM ke bheje jAne kA ullekha hai, vahA~ AtA hai 1. amarakoSa, dvitIya kAMDa, bhUmi varga, zloka 6, pRSTha 278. - khemarAja zrI kRSNadAsa bambaI 2. vaijayantI koSa, bhUmikAMDa. dezAdhyAya, zloka 37, pRSTha 38. 3. taMjahA - 1 aMgANaM 2 baMgANaM, 4 magahANaM, 4 malayANaM 5 mAlavagANaM, 6 acchA, 7 vacchA, 8 kocchAeM, 6 pADhA, 17 lADhA, 11 bajjANaM, 12 molI, 13 kAlI 14 kosalANaM, 15 avAhANaM. 16 saMbhutarANaM. - bhagavatI sUtra, zataka 15, sUtra 554, pRSTha 27. 4. vRhatkalpasUtra saTIka vibhAga 3, pRSTha 613 prajJApanA sUtra malayagiri kI TIkA sahita patra, 55-2 sUtrakRtAMga saTIka prathama bhAga, patra 122 pravacanasAroddham saTIka, bhAga 2 patra 4403 / 1-2. 5. (a) saga javaNa savara babbara kAya murU DoDa goNa pakkaNayA / arabAga hoNa romaya pArasa khasa khAsiyA ceva / 73 / Jain Education Intional buddha ko buddha ko prasaMga meM du vilaya usa bovakasa bhillaMgha puliMda kuMca bhamararunA / kobAya cINa caMcuya mAlava damilA kulagyA yA // 74 // kekkaya kirAya hayamuhaM kharamuha gayaturaya miMDhayamuhA ya / hayakannA gayakannA anne'vi aNAriyA bahave / 75 / pAvAya caMDakamA aravA nidhiNA niragutAvI / dhammotti akkharAI sumiNe'tri na najjae jAeM / (A) praznavyAkaraNa saTIka patra 14-1 pararaNavaraNA (bAbUvAlA) patra 56-1 6. buddhacaryA, pRSTha 371 (1952 I0 ). 7. DikzanarI va pAlI prAra nemsa, bhAga 1, pRSTha 133. 8. buddhacaryA pRSTha 45. -pravacana sAroddhAra, uttarArddha patra 445-2, 446.1. " bly.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Education jainAcArya vijayendra sUrIzvara tumbavana aura Arya vajra 681 zrabravaMtImavaMtIJca sarvamevAnupazyata' 2. mahAbhArata meM isa pradeza ke do rAjAoM-viMda aura anuviMda kA ullekha AyA hai. inakA sahadeva ke sAtha samara huA hai. ye kauravoM ke pakSa meM mahAbhArata meM lar3e the. droNaparva meM AyA hai ki arjuna ne inako parAsta kiyA. 3 TI0 Ara0 kRSNAcArya - sampAdita mahAbhArata ke upodghAta ke sAtha prakAzita varNAnukramaNikA aura usake sambandha meM likhA hai : sekAparase kayornarmadAyAzca dakSiNato vidyamAno mAlavadezAntargato dezaH / - varNAnukramaNikA, (mahAbhArata), pRSTha 16. 3. inake atirikta kitane hI grantha purANoM meM avantI nagara kA ullekha hai: (a) avantI nagare ramye dIkSitAM RSisattamaH, satkulInaH sadAcAraH zubhakarmaparAyaNaH / - zivapurANa, jJAna saM0 25 a0 (a) antyAM tu mahAkAlaM zivaM madhyamakaizvare / - zivapurANa sanatkumAra saM0 31 a0 (i) zravantInagarI ramyA muktidA sarvadehinAm, ziprA caiva mahApuNyA vartate lokapAvanI | - zivapurANa, jJAna saM0 46 a0 - zivapurANa, jJAna saM0 46 a0 (I) zravantI nagarI ramyA tatrAdRzyata vai punaH ( u ) skaMdapurANa meM to eka pUrA avantI khaMDa hai. usameM AyA hai : avantikAyAM vihitAvatAraM / avanti puNyanagarI pratikalyodbhavA zubhA / asti cojjayinI nAma puro puNyaphalapradA / yatra devo mahAkAlaH sarvadevaguNaiH stutaH / (ka) garur3a purANa meM isakI gaNanA 7 tIrthasthAnoM meM kI gaI hai : ayodhyA mathurA mAyA kAzI kAJcI avantikA / purI dvArAvatI caiva saptaitAH mokSadAyikAH / (e) zrAjJA cakraM smRtA kAzI yA bAlA zrutimUrdhani / svadhiSThAnaM smRtA kAJcI maNipUramavantikA / nAbhi deze mahA kAlastannAmnA tatra vai haraH / (3) zrImadbhAgavata meM sandIpani ke Azrama ke prasaMga meM AyA hai : atho gurukule vAsamicchantAvupajagmatuH kAzyAM sAndIpani nAma hyavantIpuravAsinaH / -- zrImadbhAgavata, dvitIya bhAga, dazama skaMdha, a0 45, zloka 31, pRSTha 403 (gorakhapura) 1. zrImadvAlmIkIya rAmAyaNa, kiSkiMdhA kAMDa, 2. vindAnuvindAvAvantyau sainyena mahatA vRtau / - vArAha purANa. jigAya samare vIrAvAzvineyaH pratApavAn / / mahIpAlo, mahAvIryairdakSiNApathavAsibhiH / Avantyau ca mahApAlau mahAbala-susaMvRtau / 25. 3. vindAnuvindAvAvantyoM virATaM dazabhiH ziraiH / jantuH susaMkruddhau tava putrahitaiSiNI / / - mahAbhArata, sabhAparva, adhyAya 32, zloka 11, pRSTha 50. - mahAbhArata, udyoga parva, adhyAya 16, zloka 25, pRSTha 25. -- mahAbhArata, droNaparva, adhyAya 13, zloka 4, pRSTha140. B SS SS SS S
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Ed 682 : muni zrIhajArImala smRti grantha : tRtIya adhyAya 4. purANoM se bhI prAcIna sAhitya meM avanti kA ullekha hai: ( a ) avantIsthAvantIstyAvantu (A) devIM vAcamajanayanta yadvAgvadanti...... cAcaM devA upajIvanti vizve vAcaM gaMdharvA pazavoH manuSyaH / yAtrImA vizvA bhuvanAnyarpitA sAno havaM tAmapatnI vAgakSaraM prathamajA Rtasya vedAnAM mAtA'mRtasya nAbhiH / sA no juSANopayajJamAgAt, avantI devI suhavA me zrastu / taittarIya brAhmaNa 2, 8, 8. (i) avantayo'gamagadhAH surASTrAH dakSiNApathA, upAvRtsindhusauvIrA ete saMkIrNayonayaH - bauddhAyana dharmasUtra 1, 12, 18 kAzI saMskRta sIrIja, (1934) pRSTha 10 (I) striyAmavantikunti kurubhyazca pANini aSTAdhyAyI, 4, 1, 176. isa prakAra ke aneka ullekha avanti ke milate haiM. 3 bauddha granthoM meM avanti bauddha sAhitya meM bhI avanti ke aneka ullekha haiM : 1. bauddha sAhitya meM 16 mahAjanapadoM ke nAma milate haiM. unameM eka janapada avanti bhI batAyI gayI hai aura usakI rAjadhAnI kA nAma ujjaina batAyA gayA hai' parantu, anya sthala para eka ullekha se jJAta hotA hai ki kucha kAlataka mahissati (mahiSmatI) avanti kI rAjadhAnI thI. 2 g -taittarIya brAhmaNa 3, 6, 6, 1, mahAvagga meM ise dakSiNApatha meM batAyA gayA hai? buddha ke samaya meM yahA~ pajjota nAma kA rAjA rAjya karatA thA. inake atirikta kucha anya prasaMgoM meM bhI avanti ke ullekha Aye haiM. jaina graMthoM meM pravanti kA sthAnanirNaya avanti thI kahA~, isakA spaSTIkaraNa karate hue jaina graMthoM meM AtA hai : 1. ujjayinI nagarI pratibaddhe janapadavizeSe 2. asthi avanti visae ujjeNI puravarI jayapasiddhA / kulabhUSaNo ya siTThI tambhajjA bhUsarA nAmA | 3. ( a ) avatI NAma jaNava / 1. aMguttara nikAya khaNDa 1. pRSTha 213, khaMDa 4 pRSTha 252, 256, 260. 2. dantapuraM kaliGgAnaM, assakAnaJca potane / mAhiramati avantInaM, sovIrAnanva roruke / mithilA ca videhAnaM, campA aMgesu yApitA vArANasI ca kAsInaM, ete govinda yApitA || tattha ya zramarAvai sarisalIlAvilaMbiyA ujjeNI nAma nayarI / 3. avanti dakkhiNApathe mahAvagga, pRSTha 214 (nAlaMdA). 4. vinayapiTaka, mahAvagga (mUla) pRSTha 212 (nAlaMdA). jaina granthoM meM usakA nAma caMDapajjoya (caNDapradyota ) AtA hai. 5. rAjendrAbhidhAna khaNDa 1, pRSTha 787 dekhie 'Avazyaka malayagiri' (dvi0) - supAsanAhacariyaM, pRSTha 366. - vasudeva hiMDI pRSTha 36. -dIghanikAya (2) mahAvagga, saM0 1958) pRSTha 175. -dIghanikAya rAhula kA anuvAda pRSTha 171
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcArya vijayendra sUrIzvara : tumbavana aura Aryava ja : 683 (A) asthi avanti nAma jaNavo / tatya ujjeNI nAma nayarI riddhisthimiyasamidvA / -vasudeva hiMDI pRSTha, 46. 4. caNDapradyotanAmni narasiMhe avanti janapadAdhipatyamanubhavati nava kutrikApaNa ujjayinyAmAsIran. -bRhatkalpasUtra saTIka bhAga 4, pRSTha 1145. aisA hI ullekha digambara granthoM meM bhI AyA hai: avantiviSayaH sAro vidyate janasaMkulaH / / jinAyatana sANUra saudhaapnnviraajitH| tatrAsti kRtisaMvAmA zrImadujjayinI purI / / -hariSeNAcArya kRta bRhatkathAkoSa, pRSTha 3. ina pramANoM se spaSTa hai ki avanti deza kI rAjadhAnI ujjayinI thI aura use rASTra ke nAma para avanti bhI kahate the.' aura usa avanti deza meM hI, jo dakSiNApatha meM thA, tumbavana thA, jisakA ullekha jaina, bauddha aura hindU sabhI granthoM meM milatA hai. isakI sthiti aba purAtattva se nizcita ho gaI hai. prAcIna kAla ke tumbavana kA arvAcIna nAma tumena hai. yaha sthAna gunA jile meM hai. bInA-koTA lAina para sthita TakanerI (jise pachAra bhI kahate haiM. isakA vartamAna nAma azoka nagara hai.) se 6 mIla dUra dakSiNa pUrva meM tumena sthita hai. yaha azoka nagara bInA se 46 mIla aura gunA se 28 mIla dUra hai. isa tumena meM eka zilAlekha milA hai, jisameM tumbavana kA ullekha hai. usakA jikra hama Upara kara Aye haiM. vahAM eka aura zilAlekha milA hai, jisameM eka satI ke dAha kA aura chatrI banAye jAne kA ullekha hai.2 Arya vajra isI tumbavana meM Aryavajra kA janma huA thA. inakA caritra pariziSTa parva (sarga 12, pRSTha 270-350 dvitIya saMskaraNa) upadezamAlA saTIka (207-214), prabhAvaka caritra (3-8), RSimaMDala prakaraNa (192-2-166-1), kalpasUtrasubodhikA TIkA Adi graMthoM meM milatA hai. unake pitA kA nAma dhanagiri thA. unake lie ibbhaputra likhA hai. ibbha zabda kA artha hemacandra ne dezInAmamAlA meM likhA hai. inbho vaNie. ibbha aura vaNiyA donoM samAnArthaka haiM. unakA gotra 'gautama likhA hai. dhanagiri dharmaparAyaNa vyakti the. jaba unake vivAha kI bAta uThatI to ve kanyA vAloM se kaha Ate ki maiM to sAdhu hone vAlA hUM. para, dhanapAla nAmaka eka zreSThI ne apanI putrI sunandA kA vivAha dhanagiri se kara diyA. apanI patnI ko garbhavatI chor3akara dhanagiri ne siMhagiri se dIkSA le lI. kAlAntara meM jaba bacce kA janma huA to apane pitA ke dIkSA lene kI bAta sunakara bAlaka ko jAtismaraNa jJAna huA. 1. ujjayinI syAd vizAlAvantI puSpakaraNDinI. --abhidhAnaciMtAmaNi, bhUmikAMDa zloka, 42, pRSTha 310. 2. gvAliyara rAjya ke abhilekha, pRSTha 71. 3. upadezamAlA saTIka, gAthA 110, patra 207, RSimaMDala prakaraNa, gAthA 2, patra 192-1. pareziSTa parva, dvAdazavarga, zloka 4, pRSTha 270. 4. dezInAmamAlA prathama varga zloka 76. pRSTha 28 (kalakattA vizva0) abhidhAnaciMtAmaNi meM likhA hai-'ibhya ADhyo dhanIzvaraH (martyakAMDa, zloka 21, pRSTha 147). aisA hI ullekha pAia-lacchInAmamAlA meM hai-'aDDhA inbhA dhaNiyo' (pRSTha 12) 5. ajjavahare goyama sagutte kalpa sU0 subI0TI0 patra 463. -ART N DIN marwa ri aliNN3DC PRITINITARIANTRAMMANITUNRE DUDHC A UTHOKIST EmaiIANS mA AARuluA nON Jain E XMrprary.org
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 : muni zrIhajArImala smRti grantha : tRtIya adhyAya mAtA kA moha kama karane ke liye bAlaka dina-rAta royA karatA. eka dina dhanagiri aura samita bhikSA ke liye jA rahe the. usa samaya zubha lakSaNa dekhakara unake guru ne Adeza diyA ki jo bhI bhikSA meM mile le lenA. ye donoM sAdhu bhikSA ke liye cale to sunandA ne (jo apane bacce se Uba gayI thI ) bacce ko dhanagiri ko de diyA. usa samaya bacce kI umra 6 mAsa kI thI. dhanagiri ne bacce ko jholI meM DAla liyA aura lAkara guru ko sauMpa diyA. ati bhArI hone ke kAraNa guru ne bacce kA nAma vajra rakha diyA aura pAlana-poSaNa ke liye kisI gRhastha ko de diyA. zrAvikAoM aura sAdhviyoM ke samparka meM rahane se bacapana meM hI bacce ko gyAraha aMga kaMTha ho gaye. baccA jaba tIna varSa kA huA to usakI mAtA ne rAjasabhA meM vivAda kiyA. mAtA ne bacce ko bar3e pralobhana dikhAe para bAlaka udhara AkRSTa nahIM huA aura dhanagiri ke nikaTa A kara unakA rajoharaNa uThA liyA. jaba vajra 8 varSa ke the to guru ne unheM dIkSA de dI. usI kama umra meM hI devatAoM ne unheM vaikriya labdhi aura AkAzagAminI vidyA de dI. vajra svAmI ne ujjayinI meM bhadragupta se dasa pUrva kI zikSA grahaNa kI. kAlAntara meM Arya vajra pATaliputra gaye. vahA~ rukmiNI nAmaka eka zreSThi-kanyA ne Arya vajra se vivAha karanA cAhA para Aryavajra ne use dIkSA de dI. pATaliputra se zrAryavajra purikA nagarI gaye. vahA~ ke bauddha rAjA ne jina mandiroM meM puSpoM kA niSedha kara diyA thA. ataH paryuSaNA meM zrAvakoM kI vinatI para AkAzagAminI vidyA dvArA mAhezvarIpurI (vArANasI) jAkara eka mAlI se puSpa ekatra karane ko kahA aura svayaM himavata para jAkara zrI devI pradatta hutAzanavana' se puSpoM ke vimAna dvArA purikA Aye aura jina zAsana kI prabhAvanA kI tathA bauddha rAjA ko bhI jaina banAyA. eka dina Arya vajra ne kapha ke upazamana ke uddezya se kAna para rakhI soMTha pratikramaNa ke samaya bhUmi para gira gayI. isa pramAda se apanI mRtyu nikaTa AyI jAnakara Arya vajra ne apane ziSyoM ko bulAkara kahA - "aba bAraha varSa kA duSkAla par3egA. jisa dina mUlya vAlA bhojana tumheM bhikSA meM mile usase agale dina subaha hI mubhi ho jAyegA. yaha kaha kara unhoMne ziSyoM ko anyatra vihAra karA diyA aura svayaM rathAvarta parvata para jAkara anazana karake devaloka cale gaye. yaha rathAvarta vidizA ke nikaTa thA. isI kA nAma gajAgrapada giri aura indapada bhI hai. ise rAjendrasUri ne apane kalpasUtraprabodhinI meM spaSTa kara diyA hai. isase spaSTa hai ki rathAvarta vidizA ke hI nikaTa thA. nizIthacUrNi meM bhI aisA hI likhA hai. 'jaina - paramparA no itihAsa' ke lekhaka ne apanI kalpanA bhiDA kara ise maisUra rAjya meM likha DAlA aura vahA~ 1. (a) vajrAdapyadhikaM bhAraM zizorAlokya sUrayaH / jagatprasiddhAM zrIvajra ityAkhyAM dadurunmudaH || (A) so vi ya bhUmipatto jA jAo tatva sUriNA bhaNiyaM / avvo kiM baramimaM jaM bhAriya bhAvamunvaddara / 44 (i) tadbhArabhaMgurakaro gururUce savismayaH / aho puMrUpabhUdvajramidaM dhanuM zakyate || 52 || 5. nizIcUpRSTha 10. 6. pRSTha 337. 2. mAhezvaryAM nagaryAM svanAmakhyAte. 3. indrapado nAma gajAgrapada giriH - 'bRhatkalpasUtra sabhASya, vibhAga 4, pRSTha 1268-1266, gAthA 4841. 4. asau giriH prAyo dakSiNa mAlavadezIyAM vidizAM (bhisA) samayA kilAsIt. AcArAMganiyuktau 'rahAvattanagaM' ityullekhAt AcArAMga niyukti racayitA zrutakevalI bhadrabAhu svAmIti manyate; tarhi vajrasvAminaH svargagamanAtprAgapi sa girirathAvarttanAmAsIditi sagaccheta '. - kalpasUtra prabodhinI pRSTha 282. 10101010101olol - RSimaMDala prakaraNa, zloka 34, pRSTha 163-1 0101010 1 olol -upadezamAlA saTIka, patra 208. - pariziSTa parva, sarga 12, pRSTha 274. Volololol ololol mainelibrary.org
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcArya vijayendra sUrIzvara : tumbavana aura zrArya vajra : 685 kI bar3I mUrti ko vaja svAmI kI mUtti banA dI. ina zAstrIya ullekhoM ke rahate, rathAvarta ko dakSiNa meM batAnA aura bAhubalIkI mUrti ko vajrasvAmI kI mUrti batAnA donoM hI bAteM pUrNataH bhrAmaka haiM. dakSiNa vAlI usa mUrti ke liye prAcArya jinaprabhasUri ne vividhatIrthakalpa meM likhA hai. ___ dakSiNApathe gomaTa deva zrI bAhubali : isI rathAvarta ke nikaTa vAsudeva-jarAsaMdha meM yuddha huA thA aura isakA ullekha mahAbhArata meM bhI milatA hai." isa varNana meM kevala nIce likhe nagara Arya vajra ke jIvana se sambaddha batAye gaye haiM : tumbavana, ujjayinI, pATaliputra, purikA, himavata hutAzanavana, rathAvarta. yahA~ yaha dhyAna dene kI bAta hai ki ukta vihAra-krama meM kahIM bhI siddhAcala kA varNana nahIM milatA. Arya zabda kA prayoga pahile ke yugapradhAna AcAryoM ke nAmoM ke pUrva Arya zabda kA prayoga dekhA jAtA hai. yaha paramparA Arya vajrasena taka rahI jinakA svargagamana vIrAt 620 meM huA. 1. vividha tIrthakalpa pRSTha 85. 2. Avazyaka cUrNi, pUrva bhAga, patra 235. 3. jaina gurjara-kavio, bhAga 2, pRSTha 707. Jain Education Intemational