Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda DaoN0 satyadeva mizra satyAnveSaNa bhAratIya darzana kA pramukha vaiziSTya hai| dravya aura paryAya--satya ke do pahalU haiN| satya ke isa pakSadvaividhya ko bhAratIya cintakoM ne vividha rUpoM meM dekhA hai / advana-vedAnta ne dravya ko paramArthika satya mAnakara paryAya ko kAlpanika kahA hai| bauddhoM ne paryAya ko pAramArthika batAyA hai, para dravya ko kAlpanika mAnA hai| anya dArzanika ina aikAntika matoM kA khaNDana-maNDana karate pratIta hote haiM / samanvayavAdI jaina cintakoM ne satya ko utpAda, vyaya aura dhrauvya yukta mAnakara' dravya tathA paryAya--donoM kI paramArtha satyatA kA udghoSa kiyA hai tathA svasiddhAnta ko anekAntavAda ke nAma se pratiSiThita kiyA hai| anekAntavAda meM 'anta' pada kA artha hai-dharma / ataH anekAntavAda kA zAbdika artha hai--vastu ke aneka yA ananta dharmoM kA kathana / jaina darzana ke anusAra pratyeka vastu, cAhe vaha jIva ho yA pudgala yA indriya jagat yA AtmAdi, utpAda, vyaya evaM dhrauvyazIla hai tathA nityatA-anityatA, ekatA-anekatA, bhAva-abhAva jaise viruddha dharmoM se yukta hai / jo vastu nitya pratIta hotI hai, vaha anitya bhI hai| jo vastu kSaNika dikhAI detI hai, vaha nitya bhI hai| jahAM nityatA hai, vahAM anityatA bhI hai| vastu meM ina dvandvAtmaka virodhoM kI mAnyatA anekAntavAda hai aura vastu kI anekAntAtmakatA kA kathana syAdvAda hai| vastutaH "syAdvAda anekAntavAda kI kathana zailI hai, jo vastu ke vicitra kAryoM ko kramazaH vyakta karatI hai| aura vividha apekSAoM se unakI satyatA bhI svIkAra karatI hai|"' anekAntavAda aura syAdvAda eka-dUsare ke pUraka haiM / prameyaphalaka para jo anekAntavAda hai, vahI pramANaphalaka para syAdvAda hai| __ syAdvAda jaina darzana kA eka prAcIna tathA bahucacita siddhAnta hai| prAcInatama jaina granthoM meM isakA spaSTa saMketa hai| bhagavatI sUtra (12-2-6) meM isake tIna bhaMgoM kI carcA hai / bhadrabAhu ne sUtrakRtAMga meM isakA vizeSa ullekha kiyA hai| kundakundAcArya ne paMcAstikAya meM tathA samantabhadra ne AptamImAMsA meM syAdvAda ke sAta maMgoM kA vizada vivecana kiyA hai| siddhasena divAkara, akalaMka, vidyAnanda prati jaina naiyAyikoM ne ise susambaddha siddhAnta kA rUpa pradAna kiyA hai| syAdvAda 'syAt' aura 'vAda'----ina do padoM se niSpanna hai| 'syAt' pada tiGanta pratirUpaka nipAta hai, jo anekAnta, vidhi, vicAra Adi aneka arthoM meM prayukta hotA hai| yahAM yaha 'anekAnta' dyotaka hai| 'syAt' kvacit (deza) aura kadAcit (kAla)kA bhI vAcaka hotA hai / saMbhAvanA aura saMzaya ke artha meM bhI isakA prayoga prApta hotA hai / syAdvAda ke saMdarbha meM 'syAt' pada saMzayArthaka nahIM hai| isakA artha hai ---anekAnta aura yaha anekAnta anantadharmAtmaka vastu kA nizcayAtmaka jJAna hai, ata: 'syAt' zabda bhI nizcitArthaka hai / / 'syAt' ke isa artha ke sAtha saMbhAvanA aura sApekSatA bhI jur3e hue haiN| 'syAt' pada kA prayoga kie binA iSTa dharma kI vidhi aura aniSTa dharma kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA, ata: padArtha kA pratipAdana karane vAlI pratyeka vAkya-paddhati ke sAtha 'syAt' pada kA prayoga kiyA jAtA hai| yaha do arthoM ko sUcita karatA hai-- 1. vidhi zUnya niSedha aura niSedha zUnya vidhi nahIM ho sktii| 2. anvayI dharma (dhrauvya yA sAmAnya) tathA vyatirekI dharma (utpAda aura vyaya yA vizeSa)--ye donoM sApekSa haiM / dhrauvya-rahita 1. 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat', tattvArthasUtra, 526 2. 'anekAntAtmakArtha kathanaM syAdvAdaH', AcArya akalaMkaH laSIyastraya, 62 3. madhukara muni: anekAnta darzana, pR020 4. sa ca liGanta (tiGanta) pratirUpako nipAtaH / tasyAnekAnta vidhivicArAdiSu bahuSvartheSu saMbhavatsu iha vivakSAvazAt anekAntArtho gRhyate / ', tattvArtha vArtika, 4 / 42 5. 'siyAsaddo NivAyattAdo jadi vi aNegesu atthesu vaTTade, to vi ettha kattha vi kAle dese tti edesu atthemu vaTTamANo dhentbvo|', kasAyapAhuDa, bhAga 1, pRSTha 37 6. 'syAdvAdo nizcitArtha: apekSitayAthAtathyavastuvAditvAt / ', tattvArthavArtika, 16 jaina darzana mImAMsA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda vyaya aura utpAda-vyaya-rahita dhrauvya kahIM bhI upalabdha nahIM ho sakatA / vastu kA svarUpa sarvAtmaka nahIM hai, ataH svarUpa se usakI vidhi aura pararUpa se usakA niSedha prApta hotA hai / utpAda aura vyaya kA krama nirantara calatA rahatA hai, ataH utpanna paryAya kI apekSA se vastu kI vidhi aura anutpanna yA vigata paryAya kI apekSA se usakA niSedha prApta hotA hai / syAdvAda kA siddhAnta yaha hai ki vidhi aura niSedha vastugata dharma haiN| hama agni kA pratyakSa karate haiM, isalie usakI vidhi kA artha hotA hai ki amuka deza meM agni hai| hama dhUma ke dvArA agni kA anumAna karate haiM taba sAdhaka hetu milane para amuka deza meM usakI vidhi aura bAdhaka hetu milane para usakA niSedha karate haiM kintu syAdvAda kA vidhi-niSedha vastu ke deza-kAla se saMbaddha nahIM hai / yaha usake svarUpanirdhAraNa se saMbaddha hai / agni jaba kabhI aura jahAM kahIM bhI hotA hai vaha apane svarUpa se hotA hai, isalie usakI vidhi usake ghaTakoM para nirbhara hai aura usakA niSedha una tatvoM para nirbhara hai jo usake ghaTaka nahIM haiN| vastu meM vidhi aura niSedha - ye donoM paryAya eka sAtha hote haiM / vidhiparyAya hotA hai isalie vaha apane svarUpa meM rahatA hai aura niSedha-paryAya hotA hai, isalie usakA svarUpa dUsaroM se AkrAnta nahIM hotaa| yahI vastu kA vastutva hai|' isa svarUpagata vizeSatA kI sUcanA 'syAt' zabda detA hai| vibhajyavAda' aura bhajanAvAda" syAdvAda ke nAmAntara haiM / bhagavAn mahAvIra ne svayaM bhI aneka praznoM ke uttara vibhajyavAda kI paddhati se die haiM / jayantI ne pUchA- 'bhaMte sonA acchA hai yA jAganA acchA hai|' mahAvIra ne kahA 'jayantI ! kucha jIvoM kA sonA acchA hai| aura kucha jIvoM kA jAganA acchA hai / " jayantI ne punaH prazna kiyA- 'bhaMte' yaha kaise ?' mahAvIra kA uttara thA 'jo jIva adharmI haiM unakA sonA acchA hai aura jo dharmI haiM, unakA jAganA acchA hai|' sonA hI acchA hai yA jAganA hI acchA hai, yaha ekAMgI uttara hotaa| isalie mahAvIra ne prazna kA uttara vibhAga karake diyA, ekAMgI dRSTi se nahIM diyaa| bhajanAvAda ke anusAra dravya aura guNa ke bheda evaM abheda kA ekAMgI niyama svIkArya nahIM / usameM bheda aura prabheda donoM haiM / 'dravya se guNa abhinna haiM', yadi isa niyama ko svIkRti dI jAya, to dravya aura guNa do nahIM rahate, eka ho jAte haiN| phira 'dravya meM guNa - isa prakAra kI vAkya-racanA saMbhava nahIM / dravya se guNa bhinna hai, yadi isa niyama ko mAnA jAya, to 'yaha guNa isa dravya kA hai - isa prakAra kI vAkya racanA nahIM kI jA sakatI / vastu svabhAvataH anekathamatmika hai| jo vastu madhura pratIta hai, vaha kaTu bhI hai, jo mRdu pratIta hotI hai, vaha kaThora bhI hai jo dIpaka kSaNa-kSaNa bujhatA aura TimaTimAtA dikhAI par3atA hai, usameM ekAntakSaNikatA hI nahIM, dravya rUpa se sthiratA bhI hai| 'jo dvandva ( yugala ) virodhI pratIta hote haiM, unameM paraspara avinAbhAva sambandha hai - isa sthApanA ke AdhAra para anekAnta kA siddhAnta ananta virodhI yugaloM ko yugapat rahane kI svIkRti detA hai / para ina virodhI yugaloM ko eka sAtha vyakta nahIM kiyA jA sktaa| inake yugapat pratipAdana ke lie bhASA meM kramikatA aura sApekSatA caahie| yaha sApekSa kathana yA pratipAdana zailI syAdvAda hai, jisake asti (vidhi), nAsti (niSedha) aura avaktavya Adi ke bheda se adholikhita sAta vikalpa haiM : 1. svAda asti eva-kisI apekSA se 2. syAd nAsti eva- kisI apekSA se 3. svAd asti evaM syAd tArita eva 4. syAd avaktavya eva - kisI apekSA 5. syAd asti eva syAd avaktavya eva - kisI apekSA se hai hI aura kisI apekSA se avaktavya hI hai| 6. syAd nAsti eva syAd avaktavya eva- kisI apekSA se nahIM hI hai aura kisI apekSA se avaktavya hI hai| 7. syAd asti eva syAd nAsti eva syAd avaktavya eva- kisI apekSA se hai hI, kisI apekSA se nahIM hI hai aura kisI apekSA se avaktavya hI hai / ye vacana vikalpa saptabhaMgI ke nAma se prasiddha haiN| inameM prathama cAra mUla bhaMga hai aura antima tIna inhIM ke vistAra hai| mUla bhaMgoM ke spaSTIkaraNa ke lie eka vyAvahArika udAharaNa prastuta hai- 4. kasAyapAhuDa, bhAga 1, pR0 281 5. bhagavaI, 12 / 53-54 1. 'svaparAtmopAdAnApohanavyavasthApAdya hi vastuno vastutvam', tattvArthavArtika, 126 2. muni nathamala jaina nyAya kA vikAsa, pR0 67 3. sUyagaDo 1 / 14 / 22 hai hI / 30 nahIM hI hai / kisI apekSA se hai hI aura kisI apekSA se nahIM hI hai| se avaktavya hI hai / 6. muni nathamala jaina nyAya kA vikAsa, pR0 68 7. saptabhiH prakArairvacanavinyAsaH saptabhaMgI', syAdvAdamaJjarI AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIna vyakti eka sthAna para khar3e haiN| kisI Agantuka ne pUchA- kyA Apa inake pitA haiM ?' usane uttara diyA- 'hA~ (svAdasmi) apane isa putra kI apekSA se maiM pitA huuN| kintu ina pitAjI kI apekSA se maiM pitA nahIM hUM (syAnnAsmi) / maiM pitA hUM bhI, nahIM bhI hUM (syAdasmi nArima), kintu eka sAtha donoM bAteM nahIM kahI jA sakatI (svAdavaktavya ) isalie kyA kahUM ?" syAdvAda kA eka zAstrIya udAharaNa hai--ghaTa, jisakA svarUpa-niyamana jaina dArzanika saptabhaMgI ke mAdhyama se isa prakAra karate haiMsyAd asti eva ghaTa: kathaMcid ghaTa hai hI / svA nAsti evaM paTaka ghaTa nahIM hI hai| svAd asti evaM ghaTaH syAd nAsti eva paTaH kathaMcipaTa hai hI aura kapaTa nahIM hI hai| syAdavaktavya eva ghaTaH kathaMcid ghaTa avaktavya hI hai| syAd asti eva ghaTaH syAdavaktavya eva ghaTaH--kathaMcid ghaTa hai hI aura kathaMcid ghaTa avaktavya hI hai| syAnnAsti eva ghaTa : syAdavaktavya eva ghaTaH- -kathaMcid ghaTa nahIM hI hai aura kathaMcid ghaTa avaktavya hI hai / syAd 'asti eva ghaTaH syAnnAsti eva ghaTaH syAdavaktavya eva ghaTaH - - kathaMcid ghaTa hai hI, kathaMcid ghaTa nahIM hI hai aura kathaMcid ghaTa avaktavya hI hai / 'syAd asti eva ghaTa: ' - kathaMcid ghaTa hai hI / isa vAkya meM 'ghaTa' vizeSya aura 'asti' vizeSaNa hai| 'evakAra' vizeSaNa se yukta hokara ghaTa ke astitva dharma kA avadhAraNa karatA hai| yadi isa vAkya meM 'syAt' kA prayoga nahIM hotA to 'astitva ekAntavAda' kA prasaMga A jAtA, jo iSTa nahIM hai| kyoMki ghaTa meM kevala astitva dharma nahIM hai, usake atirikta anya dharma bhI usameM haiN| 'syAt' zabda kA prayoga isa Apatti ko nirasta kara detA hai| 'evakAra' ke dvArA sImita artha ko vaha vyApaka banA detA hai| vivakSita dharma kA asaMdigdha pratipAdana aura avivakSita aneka dharmoM kA saMgrahaNa- ina donoM kI niSpatti ke lie 'syAtkAra' aura 'evakAra' kA samanvita prayoga kiyA jAtA hai|' saptabhaMgI ke prathama bhaMga meM vidhi kI aura dUsare meM niSedha kI kalpanA hai / prathama bhaMga meM vidhi pradhAna hai aura dUsare meM niSedha / vastu svarUpazUnya nahIM hai isalie vidhi kI pradhAnatA se usakA pratipAdana kiyA jAtA hai aura vaha sarvAtmaka nahIM hai, ataH niSedha kI pradhAnatA se usakA pratipAdana kiyA jAtA hai| jaise vidhi vastu kA dharma hai vaise hI niSedha bhI vastu kA dharma hai / sva- dravya kI apekSA se ghaTa kA astitva hai / yaha vidhi hai / para-dravya kI apekSA se ghaTa kA nAstitva hai / yaha niSedha hai| isakA artha yaha huA ki niSedha ApekSika paryAya hai-dUsare ke nimitta se hone vAlA paryAya hai| kintu vastutaH aisA nahIM hai| niSedha kI zakti dravya meM nihita hai / dravya yadi astitvadharmA ho aura nAstitvadharmA na ho to vaha apane dravyatva ko banAe nahIM rakha sktaa| niSedha 'para' kI apekSA se vyavahRta hotA hai, isalie use ApekSika yA paranimittaka paryAya kahate haiM / vaha vastu ke surakSA kavaca kA kAma karatA hai; eka ke astitva meM dUsare ko mizrita nahIM hone detA 'sva- dravya kI apekSA se ghaTa hai' aura 'para-dravya kI apekSA se ghaTa nahIM hai -- ye donoM vikalpa isa satyatA ko prakaTa karate haiM ki ghaTa sApekSa hai / vaha sApekSa hai isalie yaha nahIM kahA jA sakatA ki jisa kSaNa meM usakA astitva hai, usa kSaNa meM usakA nAstitva nahIM hai / astitva aura nAstitva (vidhi aura niSedha ) - donoM yugapat haiM, kintu eka kSaNa meM eka sAtha donoM kA pratipAdana kara sake aisA koI zabda nahIM hai / isalie yugapat donoM dharmo kA bodha karAne ke lie avaktavya bhaMga kA prayoga hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki donoM dharma eka sAtha haiM, kintu unakA kathana nahIM kiyA jA sktaa| ukta vivecana kA sAra yaha hai ki syAdvAda ke asti, nAsti aura avaktavya Adi bhaMga ghaTa vastu ke dravya, kSetra, kAla tathA paryAya para nirbhara karate haiN| ghaTa jisa dravya se nirmita hai, jisa kSetra, kAla aura paryAya meM hai, usa dravya, kSetra, kAla aura paryAya kI dRSTi se usakA astitva hai, kintu anya dravya, anya kSetra, anya-kAla aura anya paryAya kI apekSA meM usakA nAstitva hai| isa prakAra ghaTa meM astitva - nAstitva donoM haiM, aura ina yugala dharmoM ko eka sAtha nahIM kahA jA sakatA ataH vaha (ghaTa) avaktavya bhI hai| 3 asta, nAsti tathA avaktavya- ye tIna mUla bhaMga haiN| zeSa cAra bhaMga inhIM maMgoM ke yoga- ayoga se niSpanna hote haiM, ataH unakA vivecana anAvazyaka hai / saptabhaMgI se ghaTAdi vastu ke samagra bhAvAbhAvAtmaka, sAmAnya- vizeSAtmaka, nityAnityAtmaka aura vAcyAvAcyAtmaka dharmo kA yugapat kathana saMbhava hai / viveSita udAharaNoM se yaha niSkarSa nikalatA hai ki sthAdvAda kA mahattva jitanA darzana kI gambhIra paheliyAM lAne meM hai, utanA hI jIvana kI jaTila samasyAoM kA nirAkaraNa karane meM bhI hai / yaha anubhavagamya tathA sApekSasiddha hone ke kAraNa vyAvahArika jagat kI bhASA 1. muni nathamala jaina nyAya kA vikAsa, pR0 70 2. vahI, pRSTha 70-71 3. yazovijaya, janatarkabhASA, 19 20 jaina darzana mImAMsA 31 .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, tathApi sAmpradAyika Agraha ke kAraNa katipaya dArzanikoM ne isakI kaTu AlocanA kI hai| zAntarakSita ne saptabhaMgI naya ko unmatta vyakti kA pralApa kahA hai kyoMki yaha sattva-asattva, astitva-anastitva, eka-aneka, bheda-abheda tathA sAmAnya-vizeSa jaise virodhI dharmoM ko ekatra sameTane kA upakrama karatA hai|' zaMkarAcArya ne syAdvAda ko saMzayavAda kA paryAya mAna liyA hai tathA isake khaNDana meM yaha kahA hai ki eka vastu meM zIta va uSNa ke samAna virodhI dharma yugapat nahIM raha skte| vastu ko virodhI dharmoM se yukta mAnane para svarga aura mokSa meM bhI vikalpataH bhAva-abhAva aura nityatA-anityatA kI prasakti hogii| svargAdi ke vAstavika svarUpa kI avadhAraNA ke abhAva meM kisI kI inameM pravatti nahIM ho sktii| isI prakAra vizvasanIyatA evaM avizvasanIyatA ke vikalpoM se vyAhata Aheta mata bhI agrAhya hogaa| rAmAnujAcArya ke anusAra bhI syAdvAda ayauktika hai kyoMki chAyA tathA Atapa ke samAna viruddha astitva tathA anastitvAdi dharmoM kA yugapat honA asaMbhava hai| tAttvika dRSTi se vicAra karane para ye AlocanAeM asaMgata siddha hotI hai|' syAdvAda vastu ko eka hI apekSA se zIta-uSNa nahIM khtaa| jala zItala hai, isakA artha yaha hai ki vaha garama dUdha yA cAya kI apekSA zItala hai / jala uSNa hai, isakA artha hai ki vaha barapha kI apekSA garama hai| yaha nahIM ki jala meM zItalatA aura uSNatA eka sAtha vidyamAna haiM / vastutaH jala anya vastu kI apekSA se zItala aura uSNa hai| isa apekSAbheda ko na samajhane ke kAraNa hI zAntarakSita Adi ne syAdvAda kA virodha kiyA hai| malliSeNa ne ina AlocakoM kA uttara dete hue kahA hai ki vastu se sattva kA abhidhAna usa (vastu) ke rUpa-dravya-kSetra-kAla aura bhAva kI apekSA se hotA hai aura usake asattva kA abhidhAna anya (vastu) ke rUpa-dravya-kSetra-kAla evaM bhAva kI apekSA se kiyA jAtA hai, ata: virodha kA avakAza kahAM hai ?5 isake atirikta syAt' kA artha, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, na 'zAyada' hai, na saMbhavataH' hai aura na 'kadAcit' hI / syAdvAda ke sandarbha meM yaha kathaMcit' yA kisI apekSA' kA vAcaka hai| isalie 'syAdvAda' ko saMzayavAda kahanA bhrAmaka hai| jahAM saMzaya hotA hai, vahAM paraspara virodhI aneka dharmoM kA yugapat zaMkAtmaka jJAna hotA hai, kyoMki saMzaya sAdhaka aura bAdhaka pramANa kA abhAva hone se anizcita aneka aMzoM kA sparza karatA hai aura anirNayAtmaka sthiti meM rahatA hai| syAdvAda meM yaha nahIM hotaa| yahAM paraspara viruddha sApekSa dharmoM kA nizcita jJAna hotA hai| vaha apekSAoM ke bIca asthira na rahakara, nizcita praNAlI ke anusAra vastu kA bodha karatA hai / syAdvAda meM nizcaya hai, ataH ise anizcayAtmaka saMzayavAda mAnanA sarvathA anacita hai| zaMkarAcArya ke dvArA syAdvAda kI AlocanA aura bhI azobhanIya lagatI hai kyoMki unhoMne svayaM bhI paramArtha tathA vyavahAra kI apekSA se nAmarUpAtmaka jagat ke mithyAtva aura satyatva kA siddhAnta pratipAdita kiyA hai tathA unake anirvacanIyatAvAda para syAdvAda ke pramukha maMgoM kA prabhAva parilakSita hotA hai| vidvAnoM ne syAdvAda kI tulanA bhartR prapaJca, nAgArjuna, hIgela, kANTa, DraDale, spensara, hereklAiTsa, hvAiTaheDa prabhRti dArzanikoM ke vicAroM se kI hai, para yaha eka anya lekha kA viSaya hai, ataH yahAM isakI carcA ucita nhiiN| vaijJAnika sApekSavAda ke sandarbha meM syAdvAda kA adhyayana atyanta mahattvapUrNa hai| vaijJAnikoM ne isa bAta ko svIkAra kiyA hai ki hama vasta ke svarUpa ko ekAntadRSTi se nahIM apitu anekAntadRSTi se hI jAna sakate haiM aura vizleSaNa kara sakate haiN| vijJAna kI prayogazAlA meM yaha tathya sAmane AyA hai ki vastu meM aneka dharma aura guNa bhare hue haiN| prasiddha vaijJAnika AinsaTAIna Adi ne vizva meM vyApta sApekSatA ke siddhAnta kI khoja dvArA eka choTe-se paramANu taka meM ananta zakti aura guNoM kA honA siddha kara diyA hai| prophesara pI0 sI0 mahAlanabIsa ne syAdvAda kI saptabhaMgI ko sAMkhyikI (statistics) siddhAnta ke AdhAra rUpa meM upanyasta kiyA hai| prastuta adhyayana kA niSkarSa yaha hai ki syAdvAda vastu-dharma-vizleSaNa kA vyAvahArika tathA vaijJAnika siddhAnta hai aura apanI ina vizeSatAoM ke kAraNa hI yaha utkRSTa evaM lokapriya bhAratIya cintana kA pratinidhitva karatA hai| 1. tattvasaMgraha, 311-327 2. brahmasUtra zAMkarabhASya, 2 / 2 / 33 3. 'ekasminvastuni astitvAnastitvAdeviruddhasya cchAyAtapavadya gapadasaMbhavAt', zArIrakabhASya, 2 / 2 / 31 4. S. Radhakrishnan: Indian Philosophy, Vol. I, pR0 304 5. 'svarUpadravyakSetrakAlabhAvaH sattvam, pararUpadravyakSetrakAlabhAvastvasattvam, tadA kya virodhAvakAzaH', syAdvAdamaJjarI, pR. 176, tulanIya-syAdvAda muktAvalI, 1, 19-22 6. madhukara muni: anekAnta darzana, pR0 25-26 7. T. G. Kalghatgi : Jaina View of life, pR0 23-32; ___anekAntadarzana, pR0 27 tathA jaina nyAya kA vikAsa, pu072 8. anekAnta darzana, pR0 26 6. jaina nyAya kA vikAsa, pR0 75-77 10.22 32 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana prantha