Book Title: Syadvad Drushti
Author(s): Shivnarayan Gaud
Publisher: Z_Jayantsensuri_Abhinandan_Granth_012046.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212232/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda-dRSTi (paM. zivanArAyaNa gaur3a) hai, para yAtrI hai jisa ra vijJAna ke sva aura para kAraNa vaha ghoSa va udbhAvanA sakatA hai / isa kA yaha vistRna, vizAla saMsAra hamAre jIvana kI carama ikAI samadarzana ho yA vijJAna inake kArya havA meM nahIM calate ve isa hai| isase pare kyA hai kauna jAne ? aura hama na bhI jAna pAveM taba saMsAra ke sahAre calate haiM, saMsAra meM rahakara calate haiM, apane sImita bhI hamArA kAma to cala hI jAtA hai / prasannatA kI bAta hai ki sAdhanoM se calate haiM / isa kArya meM sahAyatA karate haiM hamAre zarIra, usakA AyAma dina para dina bar3hatA jAtA hai aura hamArI use usakI indriyAM, hamAre sahita yaha pUrA saMsAra / eka prakAra se hama dekhane-samajhane kI zakti bhI kaI prakAra ke upakaraNoM kI sahAyatA saMsAra ke dvArA hI saMsAra ko samajhane kA prayAsa karate haiM, vicAroM se nirantara bar3hatI jA rahI hai| phira bhI saMsAra kI tulanA meM hamArI ke dvArA vicAra aura saMsAra ko jAnane kA prayAsa karate haiM, isa pRthvI nagaNya hai aura usakI tulanA meM jIva jagat tuccha hai | para bIca yaha saMsAra bhI hamAre jIvana, hamAre vicAra aura svayaM apane manuSya para vicAra kareM to usakI eka prakAra kI tucchatA dUsare ko prabhAvita karatA rahatA hai| yaha sthiti vaisI hI hai jaise AMkhoM se prakAra kI uccatA meM badalatI dikhAI detI hai / manuSya kA zarIra AMkhoM ko dekhanA, kisI paimAne se khuda usa paimAne ko nApanA, cAhe choTA ho, usakI zaktiyAM cAhe sImita hoM apane jJAna kI vicAra se vicAra para vicAra karanA / pUMjI ke kAraNa vaha bahuta bar3A hai aura usakI gupta saMbhAvanAoM para ganImata hai ki hamameM aura saMsAra meM aisI kSamatA hai ki vaha vicAra kareM to usakI kSamatA devoM kI koTi taka pahuMcatI dikhAI sva ko para meM aura parako sva meM badala sakatA hai / isa kArya meM detI hai| use vicAra, bhAva kalpanA va udbhAvanA se bar3I sahAyatA milatI apane jJAna kI kuMjI se hI vaha saMsAra ke rahasya khojane kA hai| inake kAraNa vaha dhokhA bhale hI khA jAve, inakI sahAyatA se prayAsa karatA hai / isa rUpa meM use jo kucha milatA hai use hama sva aura para meM AloDana viloDana karake saMsAra ko (aura apane vijJAna kahate haiN| para vijJAna kyA antima saccAI hai ? vijJAna ke ko bhI) vividha dRSTiyoM se, vividha prakAra se samajhane, parakhane meM itihAsa ko dekheM to vaha eka aisA yAtrI hai jisakI yAtrA kA saphala hotA hai| kSitija vistRta hotA jAtA hai, para maMjila kahAM hai, antima lakSya jA isa dArzanika vicAradhArA ke anusAra satya eka hai, usake kyA hai, ise ananta kA pathika kaise jAna sakatA hai ? rUpa aneka haiM, bhinna-bhinna vyakti bhinna-bhinna dezakAla ke anusAra para manuSya bhI koI hAra mAnanevAlA prANI nahIM hai / eka satya ke eka aMza ko hI grahaNa kara sakate haiM, jaba sabhI dRSTiyAM yAtrA karatA hai to dUsarA usakI sahAyatA karatA hai aura tIsarA AMzika satya haiM to pUrNa satya ko pAne kA eka hI mArga hai unakA usakA mArgadarzana karatA calatA hai / hamArA jIvana pArasparika yoga / para yaha yoga yadi bemela ho to TAMga sira para aura sira peTa sahayoga kA eka acchA udAharaNa hai / hareka apane yogya kAma cuna para biThA dene jaisI sthiti bana sakatI hai / isIlie virodha meM letA aura jIvanakrama ko Age bar3hAtA hai, isIlie hareka alagaalaga avirodha kI samyak sthApanA karanA hI syAdvAda kI sAdhanA hai| kAma-dhaMdhe karatA dikhAI detA hai, para antima rUpa meM saba eka hI saMsAra ke viSaya meM do ativAdI dRSTiyAM haiM - pahalI vaidika darzana uddezya meM lage rahate haiM / isa sAmUhika ekalakSyI jIvana ko samajhane ke anusAra ke prayAsa ko hama darzana kahate haiM / darzana kI yAtrA bhI bahuta lambI aura vyApaka rahI hai, para usakA antima uddezya rahA hai jIvana aura sarvaM khalvidaM brahma,neha nAnA'sti kiMcana / usake sAtha jagata meM ekarUpatA khojanA, saMsAra kI viSamatAoM ke jIra ArAmaM tasya pazyanti, na tat pazyati kazcana / / bIca ekatA talAzanA, virodhoM ke bIca samanvaya sthApita karanA / yaha sArA saMsAra alaga-alaga dikhAI dekara bhI mUlataH eka hI nizcita hI yaha kArya vijJAna se bhI adhika kaThina hai / brahmasattA kA vistAra hai, vaise hI jaise duniyA bhara kA pAnI kaI vijJAna saMsAra ke vizliSTa karate dekhane kA prayAsa karatA hai, para sthAnoM se kaI rUpoM meM samudrataka pahuMca kara bAdala banatA, bijalI va vizleSaNa se vastu kI sattA lopa cAhe na ho / rUpAntarita to ho hI garjana meM badalakara phira jala bana jAtI hai / hamArA jIvana hI nahIM / usakA AdhAra yaha saMsAra bhI jAtA hai / yahI dazA miTTI (pRthvI), eka ikAI ke rUpa meM, ekalakSyI yAtrI kI bhAMti pUrI vyavasthA ke Aga (agni) Adi kI bhI hai / ye sAtha niyamita rUpa se nirantara cala rahA hai, cala hI nahIM rahA eka kaI rUpadhAraNa karake bhI antataH yAtrA kara rahA hai, isalie usake aMgoM, usake patha yA par3AvoM kA eka hI brahma tattva ke AbhAsa haiM, bikharA vizleSaNa pUrI yAtrA va usake jur3e uddezya kA sampUrNa citra parivartitarUpa haiM / ve brahma se utpanna prastuta nahIM kara sakatA / isa kArya kA sampAdana darzana karatA hai| (pariNata) hote aura brahma meM hI lIna vaha jIvana jagata kA saMzliSTa citra dekara use jIvita rUpa meM hamAre hokara brahmamaya bana jAte haiM / sAmane rakhane kA prayAsa karatA hai| biThA ra yoga yadi satya ko pAne sakate haiM, jo yAtrI kI bhAMti nahIM rahA eka eka hI brahma tatvava brahma se (35) zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa dvirada cale nija cAla se, zvAna bhasata tasa lAra / jayantasena phikara tajo, anta zvAna kI hAra |Morary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsare chora para bauddhoM kA vaha kSaNikavAda hai jisake anusAra saMsAra yA usake padArtha - aniruddhamanutpAdaM manucchedama zAzvatam / anekArthamanAnArthamanAgama-manirgamam // isIko dUsare zabdoM meM isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki na sad, nAsad, na sadasat, na cAnubhavAtmakam catuSkoTi viniryuktaM satvaM mAdhyamikA viduH // unake matAnusAra to paramArtho hi AryANAM tUSNIbhAvaH / mA.vR. Fles mAdhyamikAvRtti uThI- 5 sakatA utsA yaha saMsAra kyA hai, padArtha kyA hai Adi praznoM para cuppI sAdha lo / buddha ne dArzanika praznoM ko avyAkRta kahakara chuTTI pAlI / ina donoM dhruvoM ke bIca aura bhI kaI vicAradhArAeM haiM jo bheda, abheda, eka aneka, sthAyI asthAyI Adi rUpoM meM isa saMsAra kA varNana karatI haiN| para jaina mata meM ve saba ekAMgI haiM, ekAMzI haiM, khaNDita yA ekAgrahI haiM / satya ko pUrNarUpa meM samajhane ke lie unameM samanvaya aura sabhI kA samAdara karane kI AvazyakatA hai / isI anAgrahI, sarvAMgINa, sAmaJjasyapUrNa dRSTi ko syAdavAda yA anekAntavAda kA nAma diyA gyaa| satya eka hai kintu usako samajhane ke dRSTikoNa aneka haiM / vibhinna dRSTikoNoM meM anAgrahapUrvaka satya kA sAkSAtkAra karanA aura usakA samyak nirvacana karanA yahI syAdvAda yA anekAntavAda hai| vizva kI saMracanA vividha virodhoM kA samanvita rUpa hai aura ve saba usake dharma haiM, svabhAva haiN| unake atirikta vizva kA anya koI rUpa nahIM hai| ye virodha pratidvandvI nahIM haiM, kintu paraspara sApekSa haiN| unakA AdhAra eka hai aura ve AdhAra ke prati ekaniSTha haiN| isa tathya ko svIkAra karane para vaicArika saMgharSa aura vivAda ke lie avakAza hI nahIM raha jAtA hai / " syAdvAda dRSTi anAgrahI hotI hai / usakA lakSya satya kI khoja karanA hai isIlie usakI eka hI AkAMkSA rahatI hai yatsatyaM tanmadIyam jo satya hai vahI mokSa hai| usakA mAnanA hai ki, sayaM sayaM prasaMsaMtA, garadaMtA, paraM lakhaM / je u tattha vihasyanti, saMsAre te biDassiyA || jo apane ko paMDita mAna kara apanI hI prazaMsA karate aura dUsaroM kI nindA karate haiM ve saMsAra meM cakkara lagAte rahate haiN| syAdvAda dRSTi kA mAnanA hai ki satya eka hai, usake rUpa aneka haiM / dezakAla ke anusAra ve satya ke eka aMza ko hI grahaNa kara sakate haiN| ataeva paraspara virodhI dikhAI detI huI bhI ve sabhI dRSTiyAM satya haiM / jainadarzana ke anusAra samyaka darzana jJAnacAritrANi mokSamArgaH hai / jJAna kI upalabdhi ke do sAdhana haiM, pramANa aura naya / pramANa kA artha hai sakalAdeza aura naya kA vikalAdeza sakalAdezaH pramANAdhIno, vikalAdazo nayAdhIna iti (sarvArthasiddhi 1-6) yaha jJAna padArtha para AdhArita hotA hai / satya sat yA sattA para nirbhara karatA hai| yaha saMsAra vividha padArthoM kA saMgraha hai jinheM zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa samaSTi va vyaSTi donoM hI rUpoM meM isa prakAra paribhASita kiyA jA hai ki, utpAdavyayadhIvyayuktam sat yA prAkRta meM uppannaivA vimeda vA dhuvei vA padArtha, vastu yA dravya utpanna hotA, naSTa hotA, dikhAI detA hai phira bhI mUlarUpa meM banA bhI rahatA hai yA itane parivartanoM, rUpAntaroM ke bIca bhI sthira rahatA hai, mUlarUpa meM naSTa nahIM hotA / parivartanazIla saMsAra meM padArthoM ke rUpAntara hote rahate haiM, unake guNadharma badalate rahate haiM, eka hI vyakti bAla, yuvA, vRddha hotA hai, vaha bhale-bure karma karatA hai, padArtha ke rUpa, raMga, rasa, kArya badalate jAte haiM / isa prakAra vastu aneka dharmAtmaka hai, jinameM se kucha samAna hote haiM to kucha virodhI ina vizeSatAoM ko samajhakara vastusthiti kA paricaya pA lenA hI jJAna hai / usakI ora Age bar3hane kA prArambhika sAdhana hai| virodhI dharmoM kA niSedha na karate hue vastu ke eka aMza yA dharma ko grahaNa karane vAlA jJAtA kA abhiprAya naya kahalAtA hai / (anirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nayaH / ) pramANase nizcita kiye hue padArthoM ke eka aMza ke jJAna karane ko naya kahate haiM / ( pramANa paricchinnasyAnantadharmAtmakasya vastuni eka dezagrAhiNastaditarAMzo'pratikSepiNo'dhyavasAyavizeSA nayAH / athavA pramANapratipannArthaikadezaparAmarzo nayaH / naya kA artha hai abhiprAya, dRSTi, vivakSA, yA apekSA tathA apekSAbheda se honevAle vastu ke vibhinna adhyavasAya / naya kathana karane kI eka prakriyA hai, vacana vinyAsa hai| ve jJAna kI ora che jAte haiM, nayantItinayAH / naya kA abhiprAya yahI hai ki sabhI pakSa, sabhI mata pUrNa satya ko jAnane ke bhinna-bhinna prakAra haiM kisI eka prakAra kI itanI pradhAnatA nahIM ki vahI satya hai aura dUsarA satya nahIM haiN| sabhI pakSa apanI-apanI dRSTi se satya haiN| isIlie dRSTiyAM bhI aneka ho sakatI haiN| jAvaiA vayaNapadA tAvadaA deva huti nayavAdA / satya ke jitane kathana ho sakate haiM utane dI naya vAda haiM / naya eka hI vastu ko apekSAbheda se yA aneka dRSTikoNoM se grahaNa karane vAle vikalpa haiM / pramANa aura naya meM yaha antara hai ki pramANa meM ananta dharmAtmaka vastu ke sabhI dharmoM ke jJAna kA samAveza ho jAtA hai aura naya vastu ke kisI eka aMza ko mukhya aura anya aMzoM ko gINa karake grahaNa karatA hai, kintu unakI upekSA yA tiraskAra nahIM karatA / naya ke vyApaka kSetra ko suvidhA ke vicAra se nimnalikhita sAta kSetroM meM vargIkRta kiyA gayA hai naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda samabhirUr3ha aura evaMbhUta nAma ke sAtha inake kramoM kA bhI mahattva hai| ye eka dUsare se to jur3e haiM hI para krama se sthUla se sUkSma yA sAmAnya se viziSTatA kI ora bar3hate jAte haiM / (36) 100 ga zirala dharma dhairya zubha dhyAna dhara, dhI dhana dhAraNa hAra / jayantasena puruSa ratana, karata jagata uddhAra // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM kI saMkhyA, vargIkaraNa va bheda Adi ke vicAra se kaI prakAra sAmane Ate hai, para suvidhA kI dRSTi se sarvamAnya aura upayogI rUpa kA hI yahAM grahaNa kiyA gayA hai| naigama naya / sAmAnya vizeSAdyaneka dharmopanayanaparo'dhyavasAyo naigamaH / sAmAnya aura vizeSa Adi aneka dharmoM ko grahaNa karane vAlA abhiprAya naigama naya kahalAtA hai / nigama zabda kA zAbdika artha hai deza, saMkalpa aura upacAra / unameM honevAle abhiprAya ko naigamanaya kahate haiN| arthasaMkalpamAtragrAhI naigamaH / saMkalpa kA bhAva hai abhiprAya yA uddezya isameM jisa uddezya se kriyA kI jA rahI hai usIkI pradhAnatA dI jAtI hai| jaise koI IMdhana, jala, cAvala Adi le jAte hue vyakti se pUche ki vaha kyA kara rahA hai to vaha kahegA ki maiM khAnA pakA rahA hUM / yahI dazA lekhaka, pAThaka Adi kI bhI ho sakatI hai| dUsare rUpa meM koI kisI se pUche ki Apa kahA~ rahate haiM aura vaha uttara de ki maiM loka meM rahatA hUM aura usa loka ko saMkIrNa karatA huA apane ghara taka pahuMca jAve / yA koI kahe ki phala lAo aura vaha Ama yA kelA yA koI viziSTa phala le Ave / kucha AcAryoM ke mata meM do dharmI, do dharma athavA eka dharma aura eka dharmI meM pradhAnatA aura gauNatA kI vivakSA karanevAlA kathana, naigamamaya mAnA gayA hai| saMkSepa meM sAmAnya va vizeSa meM kathaMcit tAdAtmya hI naigama naya kA mUlAdhAra hai| saMgrahanaya Tapiss TOTIEN sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgraha iti / naigamanaya meM sAmAnya va vizeSa donoM hI abhipreta hote haiM para saMgraha meM kevala sAmAnya kA grahaNa kiyA jAtA hai| kisI yAtrI dvArA mArga pUche jAne para jaba hama mAtra yaha kathana karate haiM ki usa per3a ke bAyeM ghUma jAnA to hamArA dhyAna isa bAta para nahIM jAtA ki per3a Ama kA hai yA nIma kA, yadyapi per3a kevala per3a nahIM hotA, bar3a-pIpala kucha bhI ho sakatA hai / yahI dazA sarvasAmAnya sat ke kathana kI hai| jaba hama kahate haiM ki kyA bar3hiyA cIja hai, ghaTanA hai, dRzya hai taba bhI hamArA Azaya aise hI sAmAnya se hotA hai| 316 vyavahAra naya isa zabda ko nizcaya naya ke viparItArthI vyavahAranaya ke prasaMga meM bhI prayukta kiyA jAtA hai, para yahAM yaha eka viziSTa (takanIkI) artha meM hI prayukta kiyA jAtA hai / vizeSAtmakamevArthaM vyavahArazca manyate / vizeSAbhinaM sAmAnyamasatraya-viSANavat / P jaba vastu ke sAmAnya guNoM para dhyAna na dete hue viziSTa guNoM kA ullekha kiyA jAve yA sAmAnya jAti ke sthAna para viziSTa varga kA upayoga kiyA jAve, usa abhiprAya ko vyavahAra naya kahate haiM / jaise ki jaba kisI ko phala lAne ko kahA jAve aura vaha Ama yA kelA yA phala kA aura koI prakAra le Ave, jabaki use patA hai ki Ama yA kelA hI phala nahIM hai, ye to usake prakAra mAtra haiM / mI zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa 83 saMgraha naya se jAne hue padArthoM meM yogya rIti se vibhAga karane ko vyavahAranaya kahate haiN| athavA dravya aura paryAya kA vAstavika bheda jAnanA vyavahAra naya hai / naigama, saMgraha aura vyavahAra ko dravyArthikanaya ke sAmAnya varga ke antargata mAna liyA gayA hai kyoMki ye dravyasaMsparzI haiN| inakA sambandha pratyakSa yA padArtha (usake sthAyIrUpa) se hai / zeSacAra ko paryAya saMsparzI kahate haiM kyoMki ve usake asthAyIrUpa (rUpAntaroM) se sambandhita haiN| isIlie RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta kA paryAyArthika naya ke antargata vargIkaraNa kiyA gayA hai / ina cAroM meM se bhI kevala RjusUtra kA paryAya se sambandha hai / isa sahita prathama cAra kA artha yA padArtha se sambandha hone se inheM arthanaya (arthatantra) kahate haiM aura zeSa (antima) tIna ko zabdanaya / ( zabdatantra) RjusUtra RjusUtraH sa vijJeyo yena paryAyamAtrakam / vartamAnaikasamayaviSayaM parigRhyate / / RjusUtra kA sambandha padArtha ke parivartanazIlarUpa se rahatA hai| amuka vastu amuka kSaNa jaisI dikhAI detI hai usake tatkAlIna ullekha ko RjusUtra naya kahA jAtA hai| jaise rAjA kA abhinaya karanevAle nara ko hama usa samaya rAjA hI kahate haiN| tataH pravizati mahArAjaH / yahI dazA vivAha ke samaya dUlhe rAjA kI hotI hai| zabdanaya yaha antima tIna nayoM kA sAmAnya nAma bhI hai aura unameMse prathama kA viziSTa nAma bhI hai| yahAM use isI dUsare viziSTa artha meM prayukta kiyA gayA hai / isakA sambandha zabda ke paryAyoM (paryAyavAcI zabdoM) se hai / tasmAdeka eva paryAyazabdAnAmartha iti zabdaH / paryAvAcI zabda eka do padArtha vAcaka haiN| para isase bhI adhika isakA bhAva yaha hai ki jo kAla, kAraka, liMga, vacana puruSa aura upasarga Adi kI bhinnatA ke bIca bhI zabda ke sAmAnya artha ko grahaNa kre| udAharaNa ke lie kumbha, kalaza, ghaTa miTTI se nirmita ekAryavAcI zabda haiN| yahI dazA indra, zakra aura purandara kI hai / tInoM hI indra ke vAcaka haiN| para vyutpatti ke AdhAra para indra kA artha hai indate vardhata iti indraH zaknoti iti zakraH pura dArayati iti purandaraH samRddhi ke kAraNa indra, samartha hone se zaka aura pura kA vidAraNa karane se purandara bhinna bhAvavAcI haiM yahIM samabhirUDhanaya kA abhiprAya hai / jaina siddhAnta ke anusAra zabdArUDho'rtho'tharUdaH tathaiva punaH zabdaH / zabda aura artha anyonyAzrita haiM / eka zabda kA eka hI artha aura eka artha meM eka hI zabda prayukta hotA hai| isalie hareka zabda kA alaga-alaga artha hai aura paryAyavAcI bhI isa niyama se bAhara nahIM haiN| evaMbhUtanaya yaha naya pUrvavartI se eka kadama Age bar3ha kara batAtA hai ki paryAyoM ke nirukti yA vyutpatti (37) 00 ucita munAphA ke sadA, rakhe rASTra hita dhyAna / jayantasena manuja vahI, pAtA yaza varadAna // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke kAraNa artha to bhinna hote hI haiM unakA prayoga bhI artha yA nayoM se saMgRhIta ho jAte haiM / inake dvArA vastu kI nityAnityatA, paristhiti ke anukUla kiyA jAnA cAhie / udAharaNa ke lie ghar3e bhedAbhedatA, ekAnekatA Adi ko siddha kiyA jA sakatA hai| kA ko ghaTa isIlie kahate haiM ki vaha (pAnI bharate samaya) ghaTa-ghaTa jaba taka una sabhI prakAra ke nayoM ko nahIM samajhA jAve taba karatA yA gAr3I meM le jAte samaya ghar3e ghar3a-ghar3a karate haiM / isalie ___ taka anekAntavAda yA syAdvAda kA ThIka Azaya samajha meM nahIM A unake lie ghaTa yA ghar3e zabda kA prayoga tabhI karanA cAhie jaba ve sakatA / ye naya dRSTi yA syAdvAda kI AdhArazilA haiN| ghaTa-ghaTa yA ghar3a-ghar3a kareM / indra ko purandara tabhI kahanA cAhie jaba prasaMga puroM ke vidAraNa kA ho / manuSya ko manuSya tabhI kahanA padArtha ko jJAna, zabda aura artha ke AkAroM meM bAMTane kA cAhie jaba vaha manana kare yA mananazIla ho / kisI hatyAre ko to AdhAra nikSepa paddhati hai / aprastuta kA nirAkaraNa karake prastuta kA mAnava kI bajAya dAnava kahanA hI sahI hogaa| bodha karAnA, saMzaya ko dUra karanA aura tattvArtha kA avadhAraNa karanA nikSepa paddhati kA prayojana hai / nAma, sthApanA, dravya aura naya nirviSaya na hokara jJAna, zabda yA artha kisI na kisI bhAva ye nikSepa ke cAra bheda haiM / yadyapi jagata meM Thosa aura maulika ko viSaya avazya karate haiM / isakA viveka karanA jJAtA kA svArtha astitva dravya kA hai parantu vyavahAra kevala paramArtha artha se nahIM hai| jaise ki eka lokasat kI apekSA eka hai, jIva aura ajIva calatA / ataH vyavahAra ke lie padArthoM kA nikSepa zabda, jJAna aura ke bheda se do hai, dravya, guNa aura paryAya ke bheda se tIna, dravya, artha - tIna prakArase kiyA jAtA hai | jAti, guNa, dravya, kriyA kSetra, kAla aura bhAvarUpa hone se cAra, paMca-astikAyoM kI apekSA Adi nimittoM kI apekSA kiye binA hI icchAnusAra saMjJA rakhanA pAMca aura jIvAdi Sad dravyoM kI apekSA chaha hai| nAma kahalAtA hai| jaise kisI lar3ake kA nAma gajarAja rakhanA, yaha naya meM sApekSa dRSTi rahatI hai isIlie ve samyak jJAna ke zabdAtmaka artha kA AdhAra hai| jisakA nAmakaraNa ho cukA hai usa kAraNa banate haiM / jo naya nirapekSadRSTivAle ekAntavAdI, ekapakSI padArtha kA usI ke AkAra vAlI vastu meM yA atadAkAra vastu meM hote haiM ve mithyAnaya kahe jAte haiN| sthApanA karanA sthApanA nikSepa hai / jaise hAthI kI mUrti meM hAthI kI jaina darzana kI vicAra-saraNi isa prakAra hai ki samyak darzana, sthApanA yA zataraMja ke muhare ko hAthI kahanA / yaha jJAnAtmaka artha jJAna aura cAritra mokSa ke upAya haiM / 'darzana kA artha hai tattvArtha meM kA AdhAra hotA hai / atIta aura anAgata paryAya kI yogyatA kI zraddhA (tattvArthazraddhAnaM samyakadarzanamA) tatva yA padArthoM ke prathama dRSTisa padAtha ma vaha vyavahAra karanA dravya nikSapa ha / jasa yavarAja jIva aura ajIva meM aura ajIva ko dharma, adharma, AkAza, pudgala, ko rAjA kahanA yA jisane rAjapada chor3a diyA hai use bhI vartamAna kAla nAmaka 5 vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai / ina chaha ko dravya meM rAjA kahanA / vartamAna paryAya kI dRSTi se hone vAlA vyavahAra kahate haiM / sattA hI dravya kA lakSaNa hai (sad dravyalakSaNam) sat kA bhAva nikSepa hai / jaise rAjya karanevAle ko rAjA kahanA / artha hai utpAdavyayadhrauvyayukta honA / jo parivartanoM ke bIca bhI sthira kAma hamArA samasta vyavahAra kahIM zabda, kahIM artha aura kahIM rahe vahI dravya hai / dravya ke isa duhare rUpa ko samajhane ke lie hI sthApanA arthAt jJAna ke sahAre calatA hai / yA kahA jA sakatA hai nayavAda yA syAdvAda kI AvazyakatA hotI hai | dravya kA eka ki zabda hI padArtha kA jJAna prApta karAne meM sahAyaka hote haiM | jJAna aMza guNa aura paryAyavAlA hai jo parivartanazIla hai, dUsarA mUlAMza ke sAdhaka ke liye ina zabdoM kI sArthakatA vAkyoM meM prayukta hone dhruva hai / para guNa aura paryAyoM ke binA usakA koI svataMtra para hI saMbhava hai| kevala 'ghaTa' yA akele hai' kA koI tAtparya astitva nahIM hai / ina dono rUpoM ke sambandhoM ko jAnanA naya nahIM, na lAla-pIlA se koI uddezya pUrA hotA hai / jaba koI kahatA dRSTikA mUlAdhAra hai| para vastu ko akele hI nahIM dekhA jA sakatA, hai ki yahAM eka ghar3A par3A hai yA yaha ghar3A. lAla hai yA lAla aura na use kevala astitvarUpa meM hI dekhA jAtA hai| vastu kucha-kucha hai pIlA raMga hai, yA yaha ghar3A lAla nahIM pIlA hai, ho sakatA hai yaha to kucha-kucha nahIM bhI hai| vaha yadi ghaTa hai to paTa nahIM hai aura paTa ghar3A kabhI lAla rahA ho para abhI pIlA par3a gayA hai / mujhe nahIM hai to ghaTa nahIM hai / usa tulanAtmaka dRSTi ko cAra apekSAoM se mAlUma raMga kyA hotA hai / Adi vAkya padArtha, ghaTanA, Adi ke dekhA jA sakatA hai| viSaya meM jAnakArI dete haiM / ina vividha kathanoM ko vidhi aura pratyeka dravya kA apanA asAdhAraNa svarUpa hotA hai / usakA niSedha yA isase pare ke AdhAra para akele yA mizrita rUpa meM rakhane nijI dravya, kSetra, kAla aura bhAva (guNa) hotA hai, jinameM usakI se unake 7 prakAra banate haiM isIlie unheM saptamaMgI kahate haiM aura sattA sImita rahatI hai| ye cAroM usake svarUpa catuSTaya kahe jAte hara kathana ke sAtha ddaSTibheda sUcaka syAt zabda kA prayoga karane se haiM / pratyeka dravya apane svarUpa catuSTaya se sat hotA hai aura pararUpa isa sApekSa dRSTi ko syAt zabda ko lakSya meM rakhakara syAdvAda aura catuSTaya se asat / jaise ki bIkAnera meM zItakAla meM banA huA dRSTi kI sApekSatA ke kAraNa miTTI kA kAlA ghar3A, dravya se miTTI kA hai kintu svarNa Adi sApekSavAda kahate haiN| yahAM pradhAnatA anyarUpa nahIM hai / kSetra se bIkAnera meM banA huA hai, dUsare kSetra kA na sAta ke aMka yA prakAra kI hai na nahIM hai / kAla kI apekSA zIta Rtu meM banA huA hai, dUsarI Rtu meM syAt zabda ke prayoga kI / mahattA nirmita nahIM hai / bhAva yA guNa kI apekSA kAle varNa kA hai, lAla usa dRSTi kI hai jo isakA mUlAdhAra Adi varNavAlA nahIM hai| hai / nayoM ke prasaMga meM anubhava kiyA gayA thA ki padArtha sva dravya, kSetra, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ye cAra apekSAoM ke AdhAra se kAla aura bhAva ke vicAra se sat darzaka vastadarzana karatA hai| ye cAroM dravyArthika evaM payAyAthika aura para davya kSetra kAla aura zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (38) kATe peTa garIba kA, bhare svayaM kA koSa / jayantasena aisA nara, bhare pApa kA koSa / / * Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva ke vicAra se asat hai / isI bAta ko ghaTa-paTa Adi para lAgU karake saMsAra ke kisI bhI padArtha ke lie kahA jA sakatA hai ki vaha ekAntarUpa se na sat hai na asat, na varNya haiM na avarNya / use dekhane-samajhane kI aneka dRSTiyAM haiM, aneka apekSAeM haiM, jinheM zabdoM yA vAkyoM meM sameTanA ho to aise sAta vAkprayoga haiM jo samagrarUpa meM padArtha kA sahI jJAna de sakate haiM, para kisI eka para Agraha karane se hamArA jJAna hI adhUrA nahIM rahatA, vaha dRSTi bhI doSapUrNa bana jAtI hai| ekatra jIvAdau vastuni ekaikasattvAdi dharmaviSayapraznavazAt avirodhena pratyakSAdibAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH paryAlocanayAkRtvA syAcchabdalAMchito vakSyamANaH saptabhiH prakAraiH vacanavinyAsaH saptabhaMgIti gIyate / (malliSeNa praznavazAt ekatra vastuni avirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaMgI / syAdvAda vaha sApekSa praNAlI hai jisameM vidhi aura niSedha alagaalaga yA sammilita rUpa se kisI vastu ke dharma kA binA virodha ke prasaMgAnusAra sAtarUpa meM kathana karate haiM / isI bAta ko adhika spaSTa karate hue kahA gayA hai ki svaparyAyaiH paraparyAyaiH umayaparyAyaizca sadbhAvena, asadbhAvena, ubhayena, cArpito vizeSitaH kumbhaH kumbhAkumbhAvaktaMvyobhayarUpAdi bhedo bhavati - saptabhaMgI pratipAdyata ityarthaH / svaparyAya paraparyAya ubhayaparyAya ke dvArA sadabhAva asadabhAva donoM hI kI vizeSatA se yukta kumbha, kumbha, akumbha, avaktavya ke do (yA adhika) ke jor3oM se kathana 7 prakAra kA yA saptabhaMgI rUpa meM vyakta kiyA jAtA hai| isameM pradhAnatA avirodha kI hai / eka hI vastu apane se bhinna nahIM ho sakatI / vaha svadharma ko nahIM chor3a sakatI (vatthusuhAvodhammo) paTa paTa kI apekSA se yA apanI vizeSatA ke kAraNa asti, nAsti aura avaktavya ke vyasta aura samasta ekAdhika yA sarvavidha mizraNa se usake viSaya meM kathana sAtarUpa dhAraNa kara sakatA hai| sattA eka hai yA aneka isa bAta ko nimna sAtarUpoM meM vyakta kiyA jA sakatA hai- 1. syAdekaH, 2 syAdanekaH, 3. syAdekAnekazca 4. syAdavaktavyaH 5. syAdekazcAvaktavyaH 6. syAdanekazcAvaktavyaH, 7. syAdekazcAnekazcAvaktavyazca / sattA ke sthAna para ghaTa zabda ke prayoga dvArA isI bAta ko nimna prakAra samajhA jA sakatA hai - syAt ghaTa hai - eka artha meM, eka apekSA se ziza ghaTa (ghaTa) hai / syAdasti ghaTaH eka artha meM ghar3A nahIM hai / (syAt nAsti ghaTaH) eka artha meM ghar3A hai aura nahIM hai (syAt asti nAsti ca ghaTa:) 4. eka artha meM ghar3A avaktavya hai (syAt avaktavyaH ghaTaH) eka artha meM ghar3A hai aura avaktavya hai (syAt asti avaktavyazca ghaTaH) 6. eka artha meM ghar3A nahIM hai aura avaktavya hai (syAnAsti avaktavyazca ghaTaH) eka artha meM ghar3A hai, nahIM hai aura avaktavya hai (syAt astinAsticAvaktavyazca ghaTaH). ina kathanoM ke mUlAdhAra asti, nAsti aura avaktavya haiM jinheM akele, dukele aura sabhI ke mizraNa se 7 hI prakAra banate haiM isIlie kathana kI zailI ko saptabhaMgI nAma diyA gayA hai / syAt sarvatra anugata rahane se ise syAdvAda kahA jAtA hai / para mUla bhAvanA anekAnta kI hone se isa siddhAnta ko anekAnatavAda kahA jAtA hai / anekAnta ekAnta kA virodhI zabda hai / siddhAnta kA anta jaba ekavAdI, haThavAdI yA ekAMgI bana jAtA hai ki saMsAra ke padArtha aneka dharmAtmaka haiM isalie kisI eka dharma kA kathana vyavahAropayogI to ho sakatA hai para yathArtha kI dRSTi to jabataka usake sabhI guNadharmoM kA paryAlocana nahIM kiyAjAve taba taka hamArA kathana satyase pare, ardhasatya yA satya kA ekAMza hI ho sakatA hai| isIbAta ko lakSya meM rakhakara hara kathana ko sAta prakAra se parakhakara sabhI ke samaveta kathana ko satya batAyA gayA hai| moTe rUpa meM ise hAthI ke aMdhoM dvArA sparzajJAna se prApta kiye gaye adhUre jJAna ke samanvaya se samajhA jA sakatA hai | hAthI akele khaMbhe yA sUpa jaisA nahIM hokara samagrarUpa se hAthI hai / isI prakAra padArtha svarUpa se svadravyarUpa hai para pararUpa se pararUpa dravya se abhinna na hokara bhinna hai aura mUlarUpa meM vANI kA viSaya nahIM, donoM se avaktavya hai / para vivakSAbheda yA prasaMgAnusAra inameM se kisI eka rUpa meM hI nahIM / inake milejule yA sabhI ke mizrita rUpa meM bhI varNita kiyA jA sakatA hai / ye sabhI varNana adhUre hone se ardhasatya haiM, pUrNasatya to sabhI kathanoM kI samagratA meM hai / yahI syAdvAda dRSTi kA sAra hai| eka hI vastu bhinna dharmA kaise ho sakatI hai ise eka rocaka udAharaNa dvArA saralatA se samajhA jA sakatA hai - ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpatti - sthitiSvayam / zoka pramodamAdhyasthaM jano yAti sahetukam / / tIna vyakti kisI sunAra ke pAsa pahuMca gaye / hareka kA uddezya bhinna thA / eka ko sone yA cAMdI kA ghar3A (gilAsa) banavAnA thA, dUsarA usase mukuTa banavAnA cAhatA thA aura tIsarA sone yA cAMdI kI DalI cAhatA thA / sunAra mukuTa ko tor3akara ghar3A banA rahA thA isalie mukuTa cAhanevAle ko duHkha huA ki usakA vAMchita mukuTa tor3A jA rahA thA ? ghar3A yA gilAsa cAhane vAle ko prasannatA huI ki sunAra usake uddezya kI pUrti kara rahA thA, para jise sonA-cAMdI cAhie thA usake lie to ekahI bAta thI ki sunAra usakA ghar3A banAve, mukuTa hI banA rahane de yA donoM ko hI tor3a-phor3a kara DalI meM badale yahI abhiprAya, apekSA, vivakSA jaba zabdoM kA jAmA pahanakara sAmane AtI hai to vividharUpI hone 1. (39) zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa Jan Education International saMcita vaibhava chala rahita, lakSmI kare nivAsa / jayantasena ghanika vahI, para kI pare Asa Ilary.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syA se saptabhaMgIrUpa meM prakaTa hotI hai aura kramabaddha sAta raMgoMvAle paMkhe sAmAnya bhASA meM samajhanA ho to kisI vicitra, citakabare. ko ghumAne se sabhI kA ekarUpa sapheda bana jAtA hai / vahI sapheda bahuraMgI, bahumukhI, vividha svAdavAle padArtha ko lekara usake bAre meM raMga kA sUrya-prakAza barasAta meM sataraMgIindra dhanuSa kA rUpa dhAraNa kiye gaye praznottara se isa dRSTi se thor3A paricaya prApta kiyA jA kara letA hai aura bikhare rUpa meM kahIM lAla to kahIM nIlA dikhaaii| sakatA hai / khaTTe-miTTe Ama ko hI leN| kyA vaha khaTTA hai, nahIM vaha detA hai| mIThA' bhI hai, kyA vaha mIThA hai, hAM hai para khaTTA bhI hai, vaha mIThAisI prakAra satya ko dekhane kI aneka dRSTiyAM haiN| una sabhI khaTTA donoM hai, para na to kevala mIThA hai na khaTTA / phira usakA asalI svAda kyA hai? use zabdoM se to kahA nahIM jA sakatA ki kA samanvaya syAdvAda hai / saMpUNArthavinizcAyI, syAdvAdaM zrutamucyate (nyAyAvatAra) vaha kyA hai, kyA nahIM hai, vaha eka hai yA aneka hai yA mizrita rUpa meM vaha kyA hai, svAda Akhira kyA hai, vaha Ama hai yA Ama kA syAdvAda kA artha hai vibhinna dRSTikoNoM kA pakSapAta rahita / guNa hai, para binA svAda ke Ama kyA hai, jaba vaha kerI thA taba hokara taTastha buddhi aura dRSTi se samanvaya karanA / mIThA nahIM thA, kala mIThA banakara vaha khaTTA nahIM rahegA, phira mIThe vastusthiti, vyakti aura karma kI dRSTi se sApekSa hotI hai| aura khaTTe meM kyA antara hai, kyA ve sAtha raha sakate haiM, kyA ve eka prasaMgAnusAra abhIpsita artha mukhya aura anabhIpsita gauNa ho jAtA dUsare ke sahayogI haiM yA rUpAntara/para kyA svAda ko hama AMkha se haiM; sva kI apekSA usake ekarUpa kI sattA hotI hai, dUsare kI dekha sakate haiM, to svAda Ama meM kahAM hai, jo dikhAI nahIM detA vaha apekSA se usakI sattA nahIM hotI aura donoM kI apekSA se vaha hai aisA kaisA kahA jA sakatA hai ? para Ama kyA kevala ekahI kyA hai isakA varNana vANI se pare hone se avaktavya bhI ho sakatA rUpa kA hotA hai ? usakI duniyA bharakI jAtiyAM, rUpa-raMga, hai| AkAra-prakAra, svAda va gaMdha haiM, una sabameM sAmAnya Ama kahAM hai ? yato vAconivartante aprApya manasAsaha / sUradAsa ne use mana para upacArase to pUrA per3a hI Ama hai, Ama kA triAyAmI vANI se agama-agocara kahA hai / tulasI ke zabdoM meM - kesava, nakalIrUpa, citra, parde yA TI.vhI. para pradarzita rUpa Ama hI to hai, kahi na jAdU kA kahiye ? dekhata taba racanA vicitra ati, para unameM kyA koI svAda hai, phira ye Ama kaise? eka choTe se samujhimanahi mana rahiye / kucha ne ise gUMge kA gur3a batAyA hai| AkAra se lekara kilobhara ke, lambe, patale, moTe sabhI meM Amratva kahAM hai, rAma kI rAmatA kI taraha Ama kI AmatA kahAM hai ? syAdvAda kA zAstrIya praNetA cAhe kisI kAla yA kSetra se baMdhA ho usakA vyAvahArika rUpa to vaidika kAla meM bhI paricita aise eka nahIM aneka prazna Ama ke bAre meM pUche jA sakate haiM thA, jaba sRSTi kI utpatti ke pUrva kI avasthA ke lie kahA gayA aura jyoM jyoM uttara khojate yA padArtha ko jAnane kA prayAsa karate thA - naasad AsIt, no sad AsIt tadAnIm / taba na asat thaa| haiM buddhi cakarAne lagatI hai, zabda choTe par3a jAte haiM, varNana adhUre raha na sat hI thA, vaha to apratIka - pratIka, cinha yA saMketa rahita jAte haiM, mana bhrama meM par3a jAtA hai aura bolacAla kI bhASA meM - hai thA zabdAtIta thA / kise mAlUma ki vaha kyA thA ? kahUM to hai nahIM, nahIM kahUM to hai / ina donoM ke bIca meM kucha na kucha to hai / isIse santoSa karanA par3atA hai| aise hI praznoM, isI prakAra miTTI, jala Adi ke vivoM (paryAyoM) ko jijJAsAoM yA zaMkAoM kI samAdhAnakAraka dRSTi ko syAdvAda, samajhAne ke lie kahA gayA hai - vAcAramaNaM vikAro nAmadheyaM anekAntavAda yA kathana ko saptabhaMgI kahA jAtA hai| mRttiketyeva satyam / (chAMdogya) yaha saMsAra nAmarUpAtmaka hai / mUla rUpa meM avyAkRta hai - taddhedaM tayavyAkRtamAsIt tannAmarUpAbhyAmeva vijJAna ke kSetra meM jAkara to hamArI dRSTi aura bhI cakarA vyAkriyata (vRhadAraNyaka) jAtI hai | vijJAna ne sArI sRSTi ko chAna mArA hai | vaha moTe se lagAkara choTe taka kA, sthUla se sUkSma aura brahmANDa se paramANu taka buddha ne ise vibhAjyavAda kA nAma diyA thA / para mAdhyamikoM sabhI kA paryavekSaNa, parIkSaNa, vizleSaNa aura vargIkaraNa karake kucha yA zUnyavAdiyoM ne to sabakucha ko nakArate hue sarvazUnya banA diyaa| sAmAnya guNoM, tathyoM yA niyamoM ko jAnane kA prayAsa karatA hai, atastattvaM sadasadubhayAtmaka catuSkoTivinirmuktam (nAgArjuna) prakAzAnanda vaha duniyA bhara kI cIjoM meM bhinnatA aura abhinnatA khojatA huA ne isa saMsAra ko mana kI upaja batA kara dRSTisRSTivAda ke rUpa meM sthUla padArtha se paramANu ko bhI khaNDita karake mUla 105 tattvoM ko samajhAne kA prayAsa kiyA to barkale ke leTina ukti percipi bhI taraMga-dairghya meM parivartita karake inakA bhI mUlAdhAra dikkAla yA astitva kA artha hai darzana, mana kA prakSepa | yaha saMsAra vahI hai sAtatya athavA AkAzIya vakratA dvArA samajhAne kA prayAsa karatA jaisA hama use dekhate yA dekha pAte haiM, vaha tabhI taka hai jabataka hama vaha padArtha ko karjA aura karjA dekhate haiM aura jaba hama nahIM dekhate to Izvara use dekhatA hai, para ko taraMgoM meM badalate badalate eka koI dekhanevAlA nahIM rahe to yaha saMsAra bhI nahIM rahegA | muMdigai se saMsAra meM pahuMca jAtA hai jahAM AMkheM, phira lAkheM kehi kAma kI / Apa mare jaga para jAya / padArtha nahIM ghaTanAeM haiM, kriyAeM haiM, eka chora para brahmasatyaM jaganmithyA, neha nAnAsti kiMcana / gati hai, parivartanazIlatA hai, para vaha brahmaikya aura dUsare chora para sarva zUnyaM ke rUpa meM pUrNataH abhAva, kisameM hai, kahAM hai, kyoM hai Adi una donoM ko eka meM sameTa ne kA prayAsa hI syAdvAda hai| kA patA hI nahIM laga pAtA / __ isake Adhunika padArthavAdI rUpa ko samajhane kA prayAsa bhI aprAsaMgika nahIM hogaa| zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (40) sabhI kalA meM zreSTha hai, jIvana kalAvicAra / jayantasena ghanika vahI, para kI pare Asa || Vanenbrary.org Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyoga se vijJAna ke isa dRSTikoNa ko bhI hamane sApekSavAda usane ina sabhI ko milAkara vizva ko sApekSya banA diyA hai aura nAma de diyA hai aura isa rUpa meM vaha syAdvAda kA smaanaarthii| inakI vakratA va sAdhanatA-viralatA ko UrjA kA, UrjA ko padArthoM dikhAI detA hai, para ye donoM dRSTiyAM mUla meM eka hokara bhI vistAra kA, isa bhare pUre saMsAra kA rUpa batAkara rUpAkAra ko sApekSatA kA meM nitAnta bhinna haiN| eriMgaTana ke zabdoM meM - mUlAdhAra banA diyA hai| bothi The relativelity theory of physics reduces Trojaba saMsAra isa prakAra kA sApekSa dRzya hai to draSTA ise kaise everything to relation, that is to say. It is structure. samajhe? ye dRzya kSaNakSaNa parivartanazIla to haiM hI manuSya kI pakar3a not material, which counts. The structure cannot se bhI pare haiM / vhAiTeda ke zabdoM meM you cannot recognise be built up without material, but the nature of the an event, because when it is gone, it is gone. BH material is of no importance. ghaTanA (parivartana, pariNAma, vivata) ko nahIM pahacAna sakate kyoM mAyabhautikI kA sApekSavAda siddhAnta hara cIja ko sambandha ki eka bAra bItA ki vaha sadA ke lie atIta bana jAtA hai, (apekSA) meM badala detA hai, arthAt vahAM mahattva padArtha kA nahIM hamArI pakar3a se bAhara pahuMca jAtA hai / aura to aura hama paramANu saMracanA kA hai / yadyapi saMracanA, binA padArtha ke nahIM kI jA meM ilekTrAna kI gati va sthiti kA patA nahIM lagA sakate kyoMki sakatI parantu vahAM bhI mahattva padArtha kI prakRti kA nahIM hotaa| gati nApate haiM to sthiti badala jAtI hai aura sthiti ko chUte haiM to gati gar3abar3A jAtI hai / yahI dazA prakAza ke taraMgamayarUpa kI hai / kesipasa kAyajara ke anusAra hone (astitva) kA artha hai kvAnTama vAda ke anusAra prakAza korI taraMgoM ke rUpa meM nahIM AtA sambaddha yA sApekSa honA / To be is to be related. pvAMkeTa ke prakAza ke pekeTa ke rUpa meM AtA hai| anusAra Science, in other words, in a system of relations. vijJAna ne mUla tattvoMkI saMkhyA bhale hI 105 taka sadRzya meM draSTA kI bhI mahattvapUrNa bhUmikA hotI hai | AinsTAina pahuMcA dI ho, para ye 100 kaurava aura 5 pAMDavoM kI taraha ne samaya kI sApekSatA ko sukha-duHkha kI anubhUti ke anusAra mahAbhArata ke pAtra nahIM haiM, ye saba jina aNuoM se bane haiM unakA (unakI apekSAse) ghaTatA-bar3hatA dikhAyA hai, para vijJAna to nirapekSa antima rUpa UrjA hai / hara padArtha na kevala UrjA hai apitu hara tathyoM taka pahuMcane kA prayAsa karatA hai / para sApekSatA to yahAM bhI padArtha ko UrjA meM badalA jA sakatA hai aura hara prakAra kI UrjA pIchA nahIM chor3atI / samaya kI sApekSatA vyaktigata hI nahIM kA padAtha meM rUpAntarita kiyA jA sakatA hai. yahAM taka ki jina padAthagata bhA ha, mAnasika hI nahIM bhautika bhI hai. isa tathya ko USmA, prakAza, vidyuta-cumbakatva Adi ko hama alaga-alaga dekhate isa bAta se samajhA jA sakatA hai ki apanI gati meM nirapekSa prakAza haiM ve bhI eka dUsare meM rUpAntarita kiye jA sakate haiM / saMsAra UrjA (kiraNe) sUrya se hama taka tatkAla nahIM pahuMcatI, unheM pRthvI taka kA rUpAntaraNa hai para na to UrjA naye sirese banAI jA sakatI hai na utarane meM 8 minaTa se adhika lagate haiM / kucha AkAzagaMgAoM yA vidyamAna UrjA kA kabhI kisI prakAra anta hotA hai / ataH yahAM tAroM se hama taka pahuMcane meM use lAkhoM varSa laga jAte haiM / isakA bhI utpAda-vyaya-dhrauvya lAgU hotA hai ki padArtha meM parivartana hotA hai artha yaha huA ki unakA jo rUpa hama Aja dekhate haiM vaha lAkhoM para kucha maulika tattva zAzvata banA rahatA hai| varSa pahale kA hai / isa bIca ve padArtha naSTa bhI ho gaye taba bhI ve usI krama meM hameM dikhAI dete raheMge aura dUrI ke anupAta meM itane hamArI sAmAnya dRSTi meM to padArtha ko rahane ke lie sthAna samayataka unakA astitva banA rahegA | isa prakAra samaya sthAna yA cAhie aura badalane ke lie samaya, para vaijJAnika sApekSavAda ne to dUrI ke sApekSa hai, samakAlInatA jaisI vastu nahIM hotI vaise hI jaise ina donoM kA mizraNa banA diyA hai / miMkovaskI ke zabdoM meM padArtha kI svatantratA sattA hai vaha dUsaroM se tadAkAra bhale hI ho Space by itself and time by itself. or doomed tAdAtya nahIM hotI / isa tAdAtya yA AiDenTiTIne hI apekSA kA to fade away into more shadows, and only a kind upahAsa kiyA hai jisakI visthApanA kA prayAsa vartamAna vijJAna kA of union of the two will proserve an independent lakSya hai| reality. isa kSetra meM sabase bar3I bAdhA bhASA dvArA upasthita kI jAtI akele AkAza yA dik aura akele kAla ko parachAiyoM meM hai| saMsAra ko jAnane kA mAdhyama hamArA mana to hai hI, para binA badalanA hogA, svatantra sattA to inake eka prakAra ke saMyoga kI bhASA ke vaha laMgar3A hai / para bhASA kA sahArA lete hI vaha itanA hogii| jise dikkAla kahA jA sakatA hai| paranta AinsTAina ne parAdhIna ho jAtA hai ki use bAra-bAra sAvadhAna karanA par3atA hai ki to isa mizraNa ke mUlAdhAra Izvara ko hI gAyaba kara diyA hai | For bhASA yA zabda saMsAra yA padArtha nahIM Einsstein, 'space-time' is, semantically, 'fulness', 'not haiM | Ama zabda Ama padArtha kA emptiness', and, in his language. he does not need sthAna nahIM le sakatA / koI bhI any term like 'ether' of astins 'plenum' 'structurally. zabda ApakA pUrA yA yathArtha varNana covers the ground. AinsTAina ke lie dikkAla kA artha hai nahIM kara sakate / eDiMgaTana ke paripUrNatA, riktatA (zUnya) nahIM paripUrNatA kI saMracanA hI usake anusAra - mUlAdhAra kA kAma de detI hai ataH use na Izvara kI AvazyakatA hai / We cannot describe na dizA ke tIna aura kAla ke eka alaga-alaga AyAmoM kI / substance, we can only (41) zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa sabhI kalA meM zreSTha hai, jIvana kalAvicAra jayantasena rahe sadA, una kA zudhdAcAra |Lrary.org Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ give aname to it. Any attempt to do more than kaThina hai| Upara isake kevala varNanAtmaka rUpa kA sparza kiyA gayA give aname leads at once to an attribution of hai / tulanAtmaka rUpa meM to viSaya aura bhI jaTila ho jAtA | para structure. But structure can be described to some varNanAtmaka rUpa ke vistAra ko hI dekheM to bheda aura upabhedoM, extent, and when reduced to ultimate terms it vicAroM kI zAkhAoM prazAkhAoM, bhAratIya vicAradhArA ke pariprekSya appears to resolve itself into a complex of relations meM sApekSavAda ke prAdurbhAva aura vikAsa tathA pazcimI vicAradhArA meM ... A law of nature resolves itself into a constant AdhyAtmikatA se bhautikatA aura vastuvAdI yathArtha kI yAtrA bar3I relation. lambI hai| hama padArtha kA varNana nahIM kara sakate, hama kevala use nAma vibhinna virodhI vicAradhArAoMkA jaisA samanvaya sApekSavAda ne pada yA saMjJA pradAna kara sakate haiM / isase adhika karane kA artha hai kiyA, yahAM taka ki apane anekAntavAda siddhAnta ko svayaM usakI saMracanA kA ullekha karanA / eka sImA taka saMracanA kA anekAMtavAda para lAgU karane se pIche nahIM haTe varNana kiyA bhI jA sakatA hai para antima padoMtaka pahuMcane kA artha (anekAntavAdo'pyanekAntAtmakaH), vaisAhI prayAsa adhyAtmavAdI ho jAtA hai saMbaMdhoM kA saMkula / ... prakRti ke niyama kA artha hai anekAnta yA sApekSavAda kA bhautikavAdI sambandhavAda yA sApekSavAda aise sthAyI sambandhoM kI khoja / se karane kI yugIna mAMga kI pUrti karanA hI kisI purAtanavAda ko pevasa bArna ke zabdoM meM Beyond the bounds of navIna pariprekSya meM prastuta karane kA uddezya honA caahie| science, too, objective and relative reflaction is a para yaha kisI vistRta graMtha kA viSaya ho sakatA hai, sAdhAraNa gain, a release from prejudice, a liberation of the lekha yA racanA kA nahIM / prasaMgAnusAra isapara vicAra karane kA spirit from standards whose claim to absolute valicity avasara milA / isameM syAdvAda para likhane kI apekSA sIkhane kA melts away before the critical judgement of the prayAsa adhika kiyA gayA hai / lekha ko likhane meM vividha srotoMkA relations. upayoga kiyA gayA hai, para pradhAnatA do graMthoM kI hai - vijJAna kI sImA ke bAhara bhI bhautika aura sApekSa vicAra syAdvAda siddhAnta - eka anuzIlana AcArya zrI AnandaRSijI, lAbhaprada hI haiM, unase pakSapAta se chuTakArA milatA hai aura AtmA tathA Jaina theories of Reality and Knowledge : Dr.Y. aise pratimAnoM se mukta ho jAtI hai jinakA nirapekSa prAmANikatA kA J. Padmarajan. dAvA esa sApekSavAdA ke AlocanAtmaka niNaya ke sAmana pighala korjIbaskI kI pustaka sAiMsa eMDa seniTI ne jAtA (lupta ho jAtA) hai| vaijJAnika sApekSavAda ko samajhAne meM vizeSa sApekSavAda kA kSetra bar3A vistRta vyApaka hai, sAtha hI vaha sahAyatA kI hai| itanA gambhIra va jaTila hai ki use thor3e zabdoM meM sameTa pAnA bar3A madhukara-mauktika hamAre jIvana meM kaI prakAra ke cakra haiN| duniyA kA haka, bAtoM kA cakra, dhaMdhe kA cakra aura eka-dUsare ko Age-pIche dhakelane kA cakra cakra ke sivAya aura hama haiM hI kahA~ ? hamArA jIvana ina cakroM se mukta honA caahiye| ina saba cakkaroM kA mUla kAraNa hai karma-cakra, ataH ina duzcakroM se mukta hone ke lie karma-cakra se chUTanA par3egA; aura karma-cakra ko yadi rokanA hai, to jIvana meM dharma-cakra ko aMgIkAra karanA pdd'egaa| yadi dharma-cakra hAtha meM hogA to karma-cakra pIche haTane lagegA aura phira yaha dharma-cakra hamAre jIvana meM susthira ho jaaegaa| jisane dharma-cakra ko pA liyA, use siddha-cakra taka pahu~cane meM samaya nahIM lagegA aura usakI rAha meM koI bAdhA bhI nirmita nahIM hogii| hameM siddha-cakra taka pahu~canA hai / siddha-cakra meM kevala sIdhApana hai| vahA~ kisI prakAra kI bA~ka nahIM hai / sIdhepana se yukta aura cakra se mukta jo sthiti hai, use siddha-cakra kahate haiN| yadi Apa sIdhepana meM AnA cAhate haiM aura apane jIvana ko cakra-mukta rakhanA cAhate haiM, to phira jarA gaura se apane jIvana-mUlyoM ko samajhate jAiye / unako samajhane ke bAda Apa apanA jIvana stara U~cA uThA sakeMge aura ujjvalatara bana skeNge| -jainAcArya zrImad jayaMtasenasUri madhukara hamArA jIvana-patha kitanA lambA hai; hameM nahIM mAlUma / kitanI lambI apanI jIvana-sthiti hai, nahIM mAlUma | are, hameM to isa jIvana kA bhI patA nahIM hai| hameM yaha bhI mAlUma nahIM hai ki hamArA yaha mUlyavAna jIvana kisa prakAra bIta rahA hai. hama hoza meM haiM hI kahA~ ? moha mahAmada piyo anAdi, bhUli ApakU bharamata vAdi / hamane to moha kI teja zarAba pIne kI Adata banA DAlI hai aura isIlie hama apane Apako ko bhUla kara isa saMsAra-cakra meM vyartha bhaTaka rahe haiN| - jainAcArya zrImad jayaMtasenasUri madhukara zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (42) mAtRbhUmi aru dharma kI rakhatA hai jo zAna | jayantasena jaga meM vaha, pAtA pUjA mAna ||ord