Book Title: Siddhi Vinishchay Tika ka Vaidushya purna Sampadan
Author(s): Darbarilal Kothiya
Publisher: Z_Mahendrakumar_Jain_Nyayacharya_Smruti_Granth_012005.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210180/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya anantavIryakI siddhivinizcayaTIkAkA vaidaSyapUrNa saMpAdanaH eka samIkSA * DaoN. darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya, bInA pUrvavRtta lagabhaga 49 varSa pUrva IsvI san 1946 meM 'AcArya anantavIrya aura unakI siddhivinizcaya TIkA' zIrSakase eka zodhapUrNa Alekha 'anekAnta' mAsika patrameM hamane likhA thaa| usa samaya yaha TIkA prakAzita nahIM huI thii| usake koI 12 varSa bAda svargIya DaoN0 paM. mahendra kumAra jI nyAyAcAryake suyogya sampAdakatvameM bhAratIya jJAnapIThase I0 1958 meM prakAzita hii| yaha vizAla TIkA do bhAgoMmeM prakaTa huI hai| isake prathama bhAgake sAtha sampAdakakI vidvattApUrNa ati mahattvakI 164 pRSThakI vistRta prastAvanA bhI sambaddha hai / Aja yahI grantha hamArI samIkSAkA viSaya hai| malagrantha 'siddhi-vinizcaya' hai, jisake racayitA AcArya akalaMkadeva hai / anya nyAyavinizcayAdi tarka-granthoMkI taraha isa para bhI unakI svopajJavRtti hai aura mUla tathA svopajJavRtti donoM hI atyanta duruha evaM duravagamya hai / ataeva donoM para AcArya anantavIryane vizAla TIkA likhI hai, jisakA nAma 'siddhivinizcayaTIkA' hai| upalabdha jaina sAhityameM anantavIrya nAmake aneka AcArya hue haiN| para unameM do anantavIrya adhika vizruta haiM / eka ve haiM jinhoMne A0 mANikyanandike 'parIkSAmukha' para 'parIkSAmukhapaJjikA' nAmaka vRtti likhI hai| aura jise 'prameyaratnamAlA' nAmase abhihita kiyA jAtA hai / ye anantavIrya parIkSAmukhAlaMkAra prabhAcandrase uttarakAlIna hai aura laghu anantavIrya kahe jAte haiN| inhoMne svayaM prameyaratnamAlAke ArambhameM prabhAcandra aura unake prameyakamalamArtaNDa ( parIkSAmakhAlaMkAra ) kA ullekha kiyA hai| inakA samaya 12vIM zatI hai| dUsare anantavIrya ve haiM, jinhoMne prastuta siddhivinizcayaTIkA likhI hai aura jinheM bRhadanantavIrya kahA jAtA hai| ye akalaMkadevake praur3ha aura sambhavataH Adya vyAkhyAkAra haiN| prabhAcandra aura vAdirAja ina donoM vyAkhyAkAroM dvArA ye bar3e sammAna evaM Adarake sAtha apane pathapradarzakake rUpameM smaraNa kiye gaye haiN| prabhAcandra likhate haiM ki akalaMkadevakI saMkSipta, gahana aura durgama paddhatiko anantavIryake vyAkhyAnoM parase saikar3oM bAra samyak abhyAsa karake tathA vivecana karake bar3e puNyodayase prApta (jJAta ) kara pAyA huuN| isase yaha prakaTa hai ki jahA~ ye anantavIrya prabhAcandra (11vIM zatI) se pUrvavartI hai vahA~ ve unakI asAdhAraNa vidvattAko bhI mAnate haiM aura akalaMkadevakI duruha kathana zailIkA marmodaghATaka evaM spaSTa karanevAlA pratibhAzAlI sArasvata bhI batalAte haiN| syAdvAda vidyApati vAdirAja (I. 1025) kahate hai ki akalaMkadevake gUr3ha padoMkA artha anantavoryake vacana-pradIpa dvArA hI maiM avalokita kara skaa| yahI vAdirAja eka dUsare sthAnapara anantavIryako 1. prameyaratna pR0 2 / 2. vahI, prazasti, pR0 210 / 3. vahI, pR0 2, zloka 3 / / 4. nyAyakumuda0 dvi0 bhA0 5-30, pR0 605 / 5. nyAyavi0 viva0, bhAga 2, 1-3 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 11 vandanA karate hue likhate haiM ki maiM anantavIryarUpI meghako vandana karatA hU~, jinhoMne apanI vacanAmRta varSA dvArA jagatako dhvaMsa karanevAlI zUnyavAdarUpI agniko bujhAyA' / ataH ye anantavIryaM ina donoM ( prabhAcandra aura vAdirAja ( 1025 ) vyAkhyAkAroMse pUrvavartI haiN| tathA vidyAnanda ( 775-840 ke samakAlIna haiM, kyoMki donoM meM kisIne kisIkA ullekha nahIM kiyA / ataH anantavIryakA samaya vidyAnandakA samaya ( 8vIM9vIM zatI) jAna par3atA hai / " siddhivinizcaya-TIkA Upara hama kaha Aye haiM ki yaha TIkA akalaMkadevake svopajJavRtti sahita siddhivinizcaya kI hai / akalaMkadevake jitane tarkagrantha haiM ve sabhI duravagAha, duradhigamya haiN| TIkAkAra anantavIrya unakI gahanatA prakaTa karate hue svayaM kahate haiM devasthAnantavIryo'pi padaM vyaktuM tu jAnIte'kalaGkasya citrametatparaM na arthAt - maiM atantavIrya hokara bhI akalaMkadeva ke padoMko pUrNataH vyakta karanA nahIM jAnatA / isa loka meM yaha bar3A Azcarya hai / usa samaya aise gahana aura saMkSipta prakaraNoMkA racayitA bauddha tArkika dharmakIrtiko mAnA jAtA thA / anantavIryaM unakI akalaMkake sAtha tulanA karate hue likhate haiM sarvataH / bhuvi // 3 // sarvadharmasya nairAtmyaM kathayannapi sarvathA / dharmakIrtiH kathaM gacchedAkalaGkaM padaM nanu // 5 // arthAt sarvaM dharmakI nirAtmakatAkA kathana karanevAlA dharmakIrti bhI akalaGkake padako samAnatAko kaise prApta kara sakatA hai ? arthAt nahIM / isase prakaTa hai ki akalaMkakI racanAe~ bejor3a aura atyanta durUha haiM / inakI do taraha kI racanAe~ haiM - (1) TIkAtmaka aura (2) maulika / TIkAtmaka do haiM - (1) tattvArthavArtika ( svopajJabhASya sahita ) aura ( 2 ) aSTazatI ( devAgama - vivRti - devAgamabhASya ) / tattvArthavArtika bhASya A0 gRddhapicchake tattvArthasUtrakI vistRta vyAkhyA hai aura aSTazatI svAmI samantabhadrake devAgama (AptamImAMsA ) kI vivRti / bhASya hai / maulika grantha nimna haiM 1. laghIyastraya ( pramANa, naya aura nikSepa ina tIna prakaraNoM kA samuccaya ), 2. nyAyavinizcaya ( svopajJavRttiyuta) 3. siddhivinizcaya ( svopajJavRttisahita ) aura 4. pramANa saMgraha ( svopajJavRttiyukta ) ye saba saMkSipta aura sUtrarUpa haiM / 1. pArzva 0 ca0 / 2. jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana, pR0 250 / aSTazatIko veSTita karake vidyAnandane devAgama para apanI vidvattApUrNa aSTasahasrI ( devAgamAlaMkAra TIkA ) likhI hai / laghIyastraya aura usakI svopajJavRttipara prabhAcandrane 'laghIyastrayAlaMkAra' aparanAma 'nyAyakumudacandra' nAmakI vizAla vyAkhyA racI hai / 'nyAyavinizcaya' para mAtra usakI kArikAoM ko lekara vAdi Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12: DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha rAjane 'nyAyavinizcayavivaraNa' athavA 'nyAyavinizcayAlaMkAra' nAmaka vaidRSyapUrNa bRhad vyAkhyA likhI hai / usakI svopajJavRtti ko unhoMne chor3a diyA hai, isIse unhoMne sandhi vAkyoMmeM 'kArikA vivaraNa' zabdakA prayoga kiyA hai| phalataH vaha Aja anupalabdha hai| 'siddhivinizcaya' aura pramANasaMgraha tathA inakI svopajJavRttiyoMpara anantavIrya ne apanI mahAn vyAkhyAe~-siddhivi nizcayaTIkA aura pramANasaMgrahabhASya likhI hai| akalaMkake ina vyAkhyAkAroMmeM anantavIryakA unnata sthAna hai aura saMbhavataH ve hI akalaMkake Adya vyAkhyAkAra hai| yadi vidyAnanda anantavIryase pUrvavartI hai to ve akalaMkake prathama vyAkhyAkAra hai, kyoMki unakI aSTazatIpara aSTasahasrI likhanevAle vidyAnanda haiN| yadyapi vidyAnandane aSTasahasrI aSTazatIpara na likhakara devAgama ( AtamImAMsA ) para likhI hai| kintu aSTazatI likhI jAneke bAda aSTasahasrI likhI gayI hai kyoMki vidyAnandane aSTazatI ko aSTasahasrImeM aisA AveSTita kiyA hai, mAno vaha aSTasahasrIkA hI apanA AtmIya aMza hai| anantavIryane prabhAcanda aura vAdirAjakI taraha dArzanika evaM tAkika carcAoM ko na dekara akalaMka ke padoMke sAkAMkSa hAdako hI pUrNataH vyakta karanekA prayatna kiyA hai aura ve apane isa prayatnameM saphala bhI hae haiN| ve akalakake pratyeka pada, vAkyAdikA samAsAdi dvArA yogyatApUrNa suspaSTa vyAkhyAna karate haiN| kahIMkahIM do-do, tIna-tIna vyAkhyAna karate hue pAye jAte haiN| anantavIryako hama prajJAkarakI taraha parapakSake nirAkaraNameM mukhya pAte haiM, svapakSa sAdhana to unake lie utanA hI hai, jitanA mUlase dhvanita hotA hai / akalaMkakI coTa yadi dharmakIrtipara hai to anantavIryakI unake pradhAna TIkAkAra prajJAkara para hai| apanI isa TIkAmeM unhoMne prajJAkarakA bIsiyoM jagaha nAmollekha karake unake matakA kadarthana kiyA hai| unake pramANavArtikAlaMkArake to aneka sthaloMko uddhata karake usakA sarvAdhika samAlocana kiyA hai| hamArA anumAna hai ki anantavIryane jo pramANasaMgrahAlaMkAra/pramANasaMgrahabhASya likhA thA, jisakA ullekha svayaM unhoMne siddhivinizcayAlaMkArameM kiyA hai aura jo Aja anupalabdha hai vaha prajJAkarake pramANavAtikAlaMkArake javAbameM hI likhA hogaa| donoMkA nAma sAmya bhI yahI prakaTa karatA hai| kucha bhI ho, yaha avazya hai ki anantavIryane sabase jyAdA prajJAkarakA hI khaNDana kiyA hai, jaise akalaMkane dhrmkiirtikaa| ataH jaina sAhityameM akalaMkake TIkAkAroMmeM anantavIryakA vahI gauravapUrNa sthAna hai jo bauddha nyAya-sAhityameM dharmakIrtike TIkAkAroMmeM pradhAna TIkAkAra prajJAkarako prApta hai aura isalie anantavIryako jaina sAhityakA prajJAkara kahA jA sakatA hai| inakA vyaktitva aura vaiduSya isIse jAnA jA sakatA hai ki uttaravartI prabhAcandra, vAdirAja jaise TIkAkAroMne unake prati apanI ananya zraddhA aura sammAna prakaTa kiyA hai tathA akalaMka padoMkA unheM talasparzI evaM marmajJa vyAkhyAkAra kahA hai| akalaMkakI nyAyakRtiyoMmeM vastutaH sabase adhika kliSTa aura durbodha pramANamaMgraha aura siddhivinizcaya haiN| anantavIrya ne inapara hI apanI vyAkhyAe~ likhI haiM / yadyapi unake sAmane akalaMkake nyAyavinizcaya aura laghIyastraya grantha bhI the aura jo apekSAkRta unase sarala hai| kintu unapara vyAkhyAe~ nahIM likhiiN| isase anantavIryakI yogyatA, buddhi vaibhava aura adamya sAhasa pratIta hote haiM / isIse ye anantavIrya 'bRhadanantavIrya' kahe jAte hai| anantavIryakI guru paramparA anantavIryane apanI isa TIkAmeM pratyeka prastAvake antameM kevala apane sAkSAt gurukA nAma 'ravibhadra' diyA hai aura apaneko unakA pAdopajIvI-ziSya batalAyA hai| ye ravibhadra kauna the? isa sambandhameM na TIkAkArane kucha paricaya diyA aura na anya sAdhanoMse kucha avagata hotA hai| itanA hI jJAta hotA hai ki Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 13 ve usa samayake viziSTa vidvAnAcArya the, jinake caraNoMmeM baiThakara anantavIryane zikSaNa prApta kiyA hogaa| eka bAta yaha bhI prakaTa hotI hai ki ina anantavIryake pUrva yA samasamayameM anantavIrya nAmake dUsare bhI vidvAna hoMge, jinase vyAvRtta karaneke lie ye apaneko 'ravibhadrapAdopajIvI anantavIrya batalAte haiM / anantavIryane jo grantha race haiM ve vyAkhyA grantha haiN| sambhava hai inhoMne maulika graMtha bhI racA ho, jo Aja upalabdha nahIM hai| vyAkhyA grantha unake nimna do haiM-(1) pramANasaMgrahabhASya aura (2) siddhivinizcayaTIkA / pramANasaMgrahabhASya anupalabdha hai, kevala isake siddhivinizcayaTIkAmeM aneka jagaha ullekha Aye haiN| isase mAlama hotA hai ki vaha mahattvapUrNa aura eka vizAla vyAkhyA grantha hai / siddhivinizcayaTIkA prastuta hai, jisakA paricaya yahA~ aMkita hai / siddhivinizcayaTIkAkI upalabdhikA dilacaspa aura duHkhapUrNa itihAsa | paricaya zraddheya itihAsavid paM0 jugalakizorajI mukhtArane 'anekAnta' varSa 1, kiraNa 3 meM 'purAnI bAtoMkI khoja' zIrSaka lekhameM diyA hai, jisameM unhoMne batAyA hai ki yaha TIkA eka zvetAmbara jainazAstra bhaNDArameM surakSita thI, vahA~se yaha prApta huii| jinadAsa gaNi mahattarane 'nizIthacUNi aura zrIcandrasUrine 'jItakalpacUNi' meM siddhivinizcayako darzana prabhAvaka zAstra batalAyA hai| isase akalaMkake 'siddhi vinizcaya' kI garimA aura mAhAtmya prakaTa hotA hai| anantavIryane maMgalAcaraNake bAda TIkA Arambha karate hue akalaMkake vacanoM ko ati durlabha nirUpita kiyA hai akalaMkavacaH kAle kalau na kalayA'pi yat / nRSu labhyaM kvacillabdhvA tatraivAstu matirmama // 2 // 'akalaMkake vacanoMkI eka kalA / aMza bhI manuSyoM ko alabhya hai / kahIM prApta ho jAye to merI buddhi usImeM lIna rhe| isake Age eka anya padya dvArA akalaMkake vAGmayako sadratnAkara-samudra batalAyA hai aura usake sUkta-ratnoMko anekoM dvArA yatheccha grahaNa kiye jAnepara usake kama na honepara bhI use sadratnAkara hI prakaTa kiyA hai| vaha sundara aura priya padya isa prakAra hai akalaMka vacombhodheH sUkta-raktAni yadyapi / gRhyante bahubhiH svairaM sadratnAkara eva sH|| 4 / / __ isama akalaMkane bAraha (12) prastAva rakhe haiN| dharmakIrtine pramANavArtikameM pariccheda nAma cunA hai aura akalaMkane paricchedArthaka 'prastAva' nAma diyA hai| ve bAraha prastAva nimna prakAra hai-1. pratyakSasiddhi, 2. savikalpaka siddhi, 3. pramANAntarasiddhi, 4. jIvasiddhi, 5. jalpasiddhi. 6. hetulakSaNa siddhi, 7. zAstrasiddhi, 8. sarvajJasiddhi, 9. zabdasiddhi, 10, arthanayasiddhi, 11. zabdanayasiddhi aura 12. nirakSepasiddhi / prastAvoMmeM viSayakA varNana unake nAmoMse hI avagata ho jAtA hai / TIkAmeM mUlabhAga usa prakArase antarnihita nahIM hai jisa prakAra prabhAcandrake nyAyakumudacandrameM laghIyastraya aura usakI svopajJavRtti hai| kintu kArikA aura usakI vattike Adi akSaroMke pratIka mAtra diye gaye haiN| isase yaha jAnanA bar3A kaThina hai ki yaha mUla kArikA-bhAga hai aura yaha usakI vRtti hai| TIkAse alaga malakArikA bhAga tathA vRttibhAga anyatra upalabdha nahIM, jisakI sahAyatAse use TokA parase alaga Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14:DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kiyA jA sake / niHsandeha isake liye bar3e parizrama kI AvazyakatA hai| sva0 paM0 jugalakizorajI makhtAra ne isa dizAmeM kucha prayatna karake nimna maMgalAcaraNa kArikAko uddhRta kiyA thA sarvajJa sarvatattvArthasyAdvAdanyAyadezinam / zrIvarddhamAnamabhyarcya vakSye siddhivinizcayam // hamane bhI eka kArikAko uddhRta kiyA hai vaha yaha hai samarthavacanaM jalpaM caturaGga vidurbudhAH / pakSanirNayaparyantaM phalaM mArga prabhAvanA // -hasta-li0 prati pR0 735 ( prastA0 5) / sampAdakakA stutya prayatna sva. DaoN0 paM0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane bahu prayAsa karake una donoMko TIkA parase uddhRta kiyA hai| isa duSkara kAryameM unheM pA~ca varSa lage the / yaha unakA adamya sAhasa thA / TIkAkA yogyatApUrNa sampAdana kiyA hai / grantha ke sAtha 164 pRSThakI mahattvapUrNa evaM asAdhAraNa parizramase likhI gayI prastAvanA bhI nibaddha kI mayI hai, jisameM granthakAra, grantha aura sampAdana sAmagrIkI yojanA para vistRta vimarza kiyA gayA hai / granthakArabhAgameM jaina nyAyake granthakAroMkA vistArase zodhapUrNa paricaya diyA gayA hai| grantha-bhAgameM pramANa, naya, nikSepa, sarvajJa, syAdvAda, anekAnta, saptabhaMgI prabhRti viSayoM para sUkSma prakAza DAlA gayA hai / bhAratIya darzanoMke vizeSajJa DaoN0 gopInAtha kavirAja aura tatkAlIna uttara pradezake mukhyamaMtrI zrI sampUrNAnandake prAkkathana bhI granthake ArambhameM diye gaye haiN| sabase bar3e AzcaryakI bAta yaha hai ki isa granthake sampAdanameM zataza: granthoMkA anuzIlana sampAdakake thora parizrama aura adhyayanako sUcita karatA hai| paNDitajIko isapara kAzI hindU vizvavidyAlayane pI0 eca0 DI0 kI upAdhi pradAna kara unake pANDityakA sammAna bhI kiyaa|